Bakı, Təl-Əviv və Ankara

Müəllif: Elçin Alıoğlu

Mənbə: Trend

Müasir Azərbaycan sadəcə, sürətlə inkişaf edən iqtisadiyyata və artan beynəlxalq nüfuza malik ölkə yox, qlobal siyasət sistemində öz layiqli yerini tutmuş, mürəkkəb geosiyasi çağırışlar arasında məharətlə manevr edən bir dövlətdir. Rəsmi Bakının diplomatiyası dünya tendensiyalarına passiv reaksiya verməkdən ibarət deyil, əksinə, reallığa əsaslanan, milli maraqları və danışıqlardakı çevikliyi birləşdirən aktiv strategiyadır. Azərbaycan təkcə regionda nüfuzunu möhkəmləndirməklə kifayətlənməyib, həm də bir çox siyasi proseslərin moderatoruna çevrilib, böyük dövlətlər və regional oyunçular arasında mühüm bağlayıcı rol oynayır.

Təbii ki, hazırda ən önəmli məqamlardan biri Türkiyə-İsrail münasibətləridir. Bu iki güc onilliklər ərzində strateji tərəfdaşlıqdan kəskin qarşıdurmaya qədər müxtəlif mərhələlərdən keçib.

Müasir geosiyasi reallıq yeni şərtlər diktə etdiyindən dolayı, güclənən qlobal böhranlar və regional təhdidlər fonunda Ankara ilə Təl-Əviv tam təcrid siyasəti yürütmək imkanında deyillər. Etimadın bərpası və sabit, praqmatik münasibətlərin formalaşdırılması mürəkkəb vəzifə olaraq qalır ki, məhz burada Azərbaycanın mühüm rolu ortaya çıxır.

Azərbaycanın unikal geosiyasi mövqeyi, həm Türkiyə, həm də İsraillə güclü və etibarlı əlaqələri, müstəqil xarici siyasəti və özünü sübut etmiş diplomatik məktəbi Bakını ideal vasitəçi qismində ön plana çıxarır.

Azərbaycanın 2020-ci ildə 44 günlük İkinci Qarabağ Müharibəsində zəfəri Cənubi Qafqazda güc nisbətini dəyişərək yeni geosiyasi reallıqları formalaşdırdı.

Qarabağın azad edilməsi ölkənin ərazi bütövlüyünü bərpa etməklə yanaşı, Azərbaycana bir sıra strateji üstünlüklər verdi. Belə ki, əsas kommunikasiya xətlərinə nəzarət, yəni Zəngəzur dəhlizinin açılması perspektivi Azərbaycanı Avropa və Asiyanı birləşdirən mühüm nəqliyyat qovşağına çevirə bilər. Azərbaycan Ordusunun gücləndirilməsi və Türkiyə, Pakistan kimi ölkələrlə möhkəm hərbi ittifaqların qurulması Bakının təhlükəsizlik sahəsindəki mövqelərini gücləndirir. Enerji ixracının artması və azad edilmiş ərazilərdə iri infrastruktur layihələrinin həyata keçirilməsi Azərbaycanı regionun aparıcı oyunçularından birinə çevirir.

1990-cı illərdə Azərbaycanın strateji zəiflik şəraitində manevr etməyə məcbur olduğu bir dövrdən fərqli olaraq, bu gün rəsmi Bakı təkcə suveren aktor kimi deyil, həm də geosiyasi proseslərin moderatoru kimi çıxış edir.

Nəzərə çatdıraq ki, Azərbaycan öz xarici siyasətini çoxşaxəlilik və digər dövlətlərin daxili işlərinə qarışmamaq prinsipləri əsasında qurur. Qərb, Rusiya və Çin arasında artan qlobal qarşıdurma fonunda Bakı strateji müstəqilliyini qoruyaraq, eyni zamanda müxtəlif güc mərkəzləri ilə tərəfdaşlığı inkişaf etdirir.

Azərbaycan enerji təhlükəsizliyi sahəsində Avropa İttifaqının mühüm tərəfdaşıdır və Ukrayna müharibəsi başladıqdan sonra Avropaya qaz ixracını artırıb. 2022-ci ildə Bakı və Brüssel arasında təbii qaz tədarükü sahəsində əməkdaşlıq memorandumu imzalanıb və 2027-ci ilə qədər Aİ-yə qaz ixracının 20 milyard kubmetrə çatdırılması planlaşdırılır.

Moskvanın regionda ənənəvi təsir imkanlarına baxmayaraq, Azərbaycan Kremlin diktəsinə tabe olmadan bərabərhüquqlu münasibətlər qurmağı bacarıb. 2022-ci ildə imzalanmış Müttəfiqlik Qarşılıqlı Fəaliyyəti haqqında Bəyannamə Bakı ilə Moskva arasında praqmatik əməkdaşlığı möhkəmləndirib, lakin Azərbaycan bundan sui-istifadə edilməsinə imkan vermir.

Bakı "Bir Kəmər - Bir Yol" təşəbbüsünü aktiv şəkildə dəstəkləyərək, Xəzər dənizi vasitəsilə Çin mallarının tranzitini təklif edir. Çinin Azərbaycanın nəqliyyat infrastrukturuna yatırdığı sərmayələr artır və bu da ölkəni Avrasiya ticarət koridorunun vacib hissəsinə çevirir.

Azərbaycanın həyata keçirdiyi diplomatik strategiya ölkəni regional və qlobal siyasətdə həlledici aktora çevirərək, onu həm iqtisadi, həm də siyasi cəhətdən yeni üfüqlərə aparır.

44 günlük İkinci Qarabağ Müharibəsindən sonra Azərbaycan və Türkiyə arasındakı əməkdaşlıq keyfiyyətcə yeni mərhələyə yüksəldi. 2021-ci ildə imzalanmış Şuşa Bəyannaməsi iki ölkə arasında hərbi ittifaqı rəsmiləşdirərək, Ankaranın xarici təcavüz halında Bakını dəstəkləmək öhdəliyini möhkəmləndirdi. Türkiyə-Azərbaycan tərəfdaşlığının əsas aspektləri aşağıdakılardır:

Xatırladaq ki, Türkiyə Azərbaycan Ordusunun modernləşdirilməsində həlledici rol oynayıb, "Bayraktar TB2" pilotsuz uçuş aparatları, radioelektron mübarizə sistemləri və artilleriya daxil olmaqla, müasir silah və texnologiyalarla təmin edib. Türkiyə Azərbaycanın əsas iqtisadi tərəfdaşıdır, iki ölkə arasında ticarət dövriyyəsi 5 milyard dollardan artıqdır. TANAP layihəsinin həyata keçirilməsi Bakının Avropada enerji təsirini daha da gücləndirib. Ankara Qarabağda infrastrukturun bərpasında fəal iştirak edir, yolların, hava limanlarının və sənaye zonalarının inşasına maliyyə dəstəyi göstərir.

Türkiyənin Azərbaycana verdiyi dəstək Bakının xarici təzyiqlər qarşısında daha dayanıqlı olmasını təmin edir və onun regionda güc mərkəzi kimi mövqeyini möhkəmləndirir.

İsrailə gəldikdə isə, bu ölkə ilə münasibətlərimiz həmişə strateji xarakter daşıyıb. Azərbaycan İsrailin enerji təhlükəsizliyinin təmin olunmasında mühüm rol oynayır və bu ölkənin neft ehtiyacının 40%-dən çoxunu təmin edir. Eyni zamanda, İsrail Azərbaycanın əsas silah tədarükçülərindən biridir. Azərbaycan neftinin Ceyhan limanı vasitəsilə İsrailə tədarükü bu ölkənin enerji idxalında əhəmiyyətli paya malikdir. İsrail Azərbaycanın müdafiə qabiliyyətini artıran qabaqcıl hərbi texnologiyalar təqdim edir. Bunlara "Harop" kamikadze dronları, "Barak-8" hava hücumundan müdafiə sistemləri və LORA yüksək dəqiqlikli raketləri daxildir. 2023-cü ilin aprelində İsrailin xarici işlər naziri Eli Kohenin Bakıya səfəri və İsraildə Azərbaycan səfirliyinin açılması bu münasibətlərin strateji əhəmiyyətini bir daha təsdiq etdi.

Azərbaycanın İsraillə yaxın əlaqələri İranın narazılığına səbəb olsa da, Bakı praqmatik yanaşmasını qoruyaraq, Tehranla açıq qarşıdurmaya üstünlük vermir.

Azərbaycan Avropa və Asiya arasında əsas logistik qovşağa çevrilir. Ölkənin bu sahədəki fəaliyyətinin əsas istiqamətləri bunlardır:

1. Transxəzər Nəqliyyat Dəhlizi: Rusiyaya qarşı tətbiq olunan Qərb sanksiyaları fonunda Azərbaycan üzərindən yükdaşımaların həcmi əhəmiyyətli dərəcədə artıb. 2023-cü ildə bu marşrut üzrə tranzit 65% yüksəldi.

2. Nəqliyyat infrastrukturunun inkişafı: Yeni dəmir yollarının və dəniz limanlarının inşası Bakını regionun əsas logistik mərkəzinə çevirir.

3. İnvestisiya layihələri: Azərbaycan azad edilmiş ərazilərdə sənaye parklarına sərmayə qoyur və Qarabağı iqtisadi mərkəzə çevirməyə çalışır.

Azərbaycan öz gücü ilə regionun yeni geosiyasi arxitekturasını formalaşdırmaq bacarığını sübut edib. 44 günlük müharibədə qələbə, diplomatik təsirin genişlənməsi, Türkiyə və İsraillə strateji ittifaqların qurulması və aktiv iqtisadi siyasət Bakını Cənubi Qafqazın əsas güc mərkəzinə çevirib. Davam edən qlobal qeyri-sabitlik şəraitində Azərbaycan təkcə mövqelərini möhkəmləndirmir, həm də regional və beynəlxalq siyasətdə əsas aktora çevrilir.

Unutmayaq ki, 2000-ci illərdən bəri Türkiyə-İsrail münasibətləri qeyri-müəyyənlik dövrü yaşayıb. Hərbi texnologiyalar və ticarət sahəsində sıx əməkdaşlıqdan sonra Ankara və Təl-Əviv ciddi böhranlarla üzləşdi. 2010-cu ildə "Mavi Marmara" insidenti diplomatik əlaqələrin qopmasına səbəb oldu. Ərdoğanın Fələstinə dəstək siyasəti və İsrailə qarşı sərt ritorikası münasibətlərin bərpasını çətinləşdirdi.

2022-ci ildən etibarən münasibətlərin tədricən normallaşması prosesi başladı. İsrail və Türkiyə prezidentləri bir neçə görüş keçirdi, səfirliklər səviyyəsində diplomatik əlaqələr bərpa edildi və iki ölkə arasındakı ticarət həcmi rekord səviyyəyə - 2022-ci ildə 8 milyard dollara çatdı. Bununla belə, iqtisadi əməkdaşlığa baxmayaraq, siyasi gərginlik hələ də qalır, xüsusilə də Qəzzadakı hazırkı münaqişə fonunda.

Azərbaycan Türkiyə və İsrail arasında dialoqun inkişafına töhfə vermək üçün unikal potensiala malikdir. Bu iki strateji əhəmiyyətli Yaxın Şərq dövləti son onilliklər ərzində münasibətlərində ciddi dalğalanmalar yaşayıb. Lakin Bakı həm Ankara, həm də Təl-Əviv ilə möhkəm ikitərəfli əlaqələr qurmaqla fərqlənir və bu, ona moderator rolunda çıxış etmək imkanı yaradır. Azərbaycan bu iki ölkə arasındakı fikir ayrılıqlarını yumşaldaraq, əsas əməkdaşlıq sahələrində qarşılıqlı məqbul həll yolları formalaşdıra bilər.

Azərbaycan Türkiyə və İsrail üçün əsas enerji təchizatçılarından biridir. Bu amil Bakıya Ankara və Təl-Əviv arasında dayanıqlı enerji tərəfdaşlığının qurulmasında vasitəçi olmaq üçün geniş imkanlar açır. Azərbaycanın bu sahədəki rolunu təsdiqləyən əsas arqumentlər aşağıdakılardır:

İsrail Avropaya qaz ixracı üçün alternativ marşrutlar axtarır və ən perspektivli variantlardan biri Türkiyənin qaz nəqliyyat infrastrukturundan istifadə etməkdir. Azərbaycan isə regionun enerji bazarında əhəmiyyətli təsir gücünə malik olaraq, Ankara və Təl-Əviv arasında bu mövzuda konsensusun formalaşmasına töhfə verə bilər. Hazırda İsrail qazı Avropaya əsasən Misirin LNG (sıxılmış təbii qaz) terminalları vasitəsilə tədarük olunur, lakin potensial geosiyasi risklər bu asılılığı zəiflətməyə ehtiyac yaradır. Alternativ marşrut kimi Türkiyə üzərindən ixrac, Azərbaycanın vasitəçiliyi ilə daha sabit və etibarlı enerji tədarükü mexanizmi formalaşdıra bilər.

Son illərdə Ankara Təl-Əvivlə əlaqələri bərpa etməkdə maraqlı olduğunu nümayiş etdirir və məhz bu məqamda Azərbaycanın vasitəçilik potensialı mühüm rol oynaya bilər.

Hərbi texnologiyalar üzrə danışıqlara vasitəçilik: Azərbaycan həm Türkiyə, həm də İsrail ilə müdafiə sahəsində fəal əməkdaşlıq edir və bu, onu hər iki tərəf üçün ideal platformaya çevirir. Bakı yeni texnologiyaların mübadiləsi və birgə hərbi layihələrin inkişafı üçün uğurlu zəmin yarada bilər. Azərbaycan mütəmadi olaraq üç ölkənin hərbi və müdafiə qurumları arasında görüşlər təşkil edərək, əməkdaşlığın bərpası üçün effektiv mexanizmlər formalaşdıra bilər.İsrail dünyanın aparıcı PUA (pilotsuz uçuş aparatı) istehsalçılarından biridir, Türkiyə isə bu sahədə ciddi nailiyyətlər əldə edib. Azərbaycan isə həm İsrailin, həm də Türkiyənin PUA-larından aktiv istifadə təcrübəsinə malikdir və bu sahədə texnologiya mübadiləsinə və birgə istehsala töhfə verə bilər.

Eyni zamanda, Azərbaycan Türkiyə və İsrail ilə güclü və sabit diplomatik əlaqələr qurub, bu da Bakıya hər iki ölkə arasında neytral vasitəçi kimi çıxış etmək imkanı yaradır. Azərbaycan artıq Türkiyə və Gürcüstanla üçtərəfli əməkdaşlıq formatında uğurlu diplomatik təcrübə əldə edib. Bu model Türkiyə və İsrailə də tətbiq edilə bilər.

Bakı "yumşaq güc" strategiyasından istifadə edərək, elmi və ekspert konfranslarının, analitiklərin, politoloqların və keçmiş diplomatların görüşlərinin təşkili vasitəsilə Ankara və Təl-Əviv arasında münasibətləri yumşalda bilər.

Azərbaycan beynəlxalq münaqişələrdə ənənəvi olaraq balanslaşdırılmış mövqe tutur və bu, ona Türkiyə-İsrail münasibətlərində diplomatik təşəbbüslər irəli sürmək üçün nüfuz qazandırır.

Azərbaycanın Türkiyə və İsrail arasında enerji, hərbi və diplomatik sahələrdə vasitəçi rolu regionda güc balansının formalaşmasına və uzunmüddətli sabitliyin təmin edilməsinə əhəmiyyətli töhfə verə bilər.

Mədəni əməkdaşlıq ölkələr arasında etimadın formalaşmasında mühüm rol oynayan bir vasitədir. Azərbaycan Türkiyə və İsrail arasında mədəni mübadilə proqramlarının təşəbbüskarı kimi çıxış edərək münasibətlərin yumşaldılmasına töhfə verə bilər.

Azərbaycanda yaşayan yəhudilər hər zaman İsraillə əlaqələrdə mühüm rol oynayıb. Bakının vasitəçiliyi ilə Türkiyə və İsrailin yəhudi və müsəlman icmaları arasında dialoqun dəstəklənməsi qarşılıqlı anlaşmanın güclənməsinə kömək edə bilər.

Türkiyə və İsrail nümayəndələrinin iştirakı ilə keçirilən festivallar, sərgilər və elmi simpoziumlar iki xalq arasındakı tarixi əlaqələri önə çıxararaq, ictimai şüurda düşmənçilik təsəvvürlərini yumşalda bilər.

Türkiyə, İsrail və Azərbaycan universitetləri arasında akademik mübadilə proqramlarının inkişafı uzunmüddətli yaxınlaşma üçün güclü təməl yarada bilər.

Regional təhlükəsizlik Azərbaycan, Türkiyə və İsrailin birgə fəaliyyət göstərə biləcəyi əsas sahələrdən biridir.

İsrail və Türkiyə radikal qrupların təhlükəsi ilə üz-üzədir. Azərbaycan isə antiterror mübarizəsində ciddi təcrübəyə malikdir və kəşfiyyat məlumatlarının mübadiləsi üçün effektiv mexanizmlər təklif edə bilər.

İsrail dünyada kibermüdafiə sahəsində lider mövqedədir, Türkiyə isə rəqəmsal texnologiyalarını sürətlə inkişaf etdirir. Azərbaycan kritik infrastrukturların kiberhücumlara qarşı qorunması üçün birgə proqramların yaradılmasına vasitəçilik edə bilər.

Aralıq dənizindəki qeyri-sabitlik fonunda Qara dəniz və Xəzər dənizində əməkdaşlıq enerji marşrutlarının təhlükəsizliyinin möhkəmlənməsinə töhfə verə bilər.

... Azərbaycan Türkiyə və İsrail arasında vasitəçi missiyasını həyata keçirmək üçün bütün lazımi resurslara malikdir. Enerji əlaqələri, diplomatik təcrübə, hərbi əməkdaşlıq, mədəni təşəbbüslər və təhlükəsizlik sahəsində tərəfdaşlıq vasitəsilə Bakı Ankara və Təl-Əviv arasında münasibətlərin normallaşmasında həlledici rol oynaya bilər. Müasir geosiyasi şəraitdə üçtərəfli tərəfdaşlığın gücləndirilməsi təkcə Yaxın Şərqdə sabitliyə töhfə verməklə kifayətlənmir, həm də Azərbaycanın regional siyasətdə mühüm aktor kimi mövqelərini daha da gücləndirir.

Azərbaycan diplomatiyası yeni yetkinlik və təsir səviyyəsinə çatıb. Bakı təkcə Türkiyə və İsraillə güclü əlaqələrə malik deyil, həm də onların münasibətlərinin tənzimlənməsində moderator rolunu oynamaq üçün kifayət qədər resurs və nüfuza sahibdir. Türkiyə və İsrail stabil və proqnozlaşdırıla bilən əməkdaşlıq modelinin qurulmasında obyektiv maraqlıdır və Azərbaycan bu prosesdə həlledici rol oynaya bilər.

Bölgədə artan geosiyasi qeyri-müəyyənlik şəraitində Azərbaycan-Türkiyə-İsrail strateji üçbucağının formalaşması regional güc balansını dəyişdirmək potensialına malikdir və iştirakçı dövlətlərə təhlükəsizlik, enerji və ticarət sahələrində ciddi üstünlüklər qazandıra bilər.

Bakının diplomatik məharəti bu üç ölkə arasında ziddiyyətlərin aradan qaldırılması və praqmatik, uzunmüddətli əməkdaşlığın qurulması üçün əsas körpü rolunu oynaya bilər.