Zəngəzur dəhlizi gerçəyi

Müəllif: Elçin Alıoğlu

Mənbə: Trend

Zəngəzur dəhlizi layihəsi Cənubi Qafqazda yeni bir mərhələnin başlanğıcını ifadə edir. Ermənistanın de-yure ərazisi sayılan Zəngəzur üzərindən keçən nəqliyyat və logistika dəhlizi açmaq barədə verdiyi vədlər baş naziri Nikol Paşinyanın "Sülh yolayrıcı" ideyası çərçivəsində bölgənin əhəmiyyətini artırmaq niyyəti kimi səslənsə də, faktiki olaraq bu vədlərin əksər hallarda reallıqla uzlaşmadığı müşahidə edilir.

... 2020-ci ildəki 44 günlük Vətən Müharibəsindən sonra Azərbaycan və Ermənistan arasında sülh prosesləri başlayarkən Zəngəzur dəhlizi Ermənistanın da öhdəlik götürdüyü bir məsələ kimi gündəmə gəldi. Amma Ermənistanın rəhbərliyi bu barədə çoxsaylı bəyanatlar versə də, reallıqda bu vədlərin həyata keçirilməsi istiqamətində lazımi addımlar atılmayıb. Ermənistan rəhbərliyinin zaman-zaman açıqladığı "infrastrukturun tamamilə hazır olacağı", "maneəsiz əlaqələrin təmin ediləcəyi" və "regionun inkişafına dəstək verilməsi" kimi bəyanatlar reallıqda əsasən deklarativ xarakter daşıyır.

Nikol Paşinyanın Ermənistanı regional logistika və iqtisadi mərkəzə çevirmək üçün irəli sürdüyü "Sülh yolayrıcı" ideyası, əslində, cəlbedici bir şüar kimi səslənir, fəqət indiki geosiyasi şəraitdə və Ermənistanın öz infrastruktur imkanlarına söykənərək bu vizionun reallaşması çətin görünür. Ermənistan özünün coğrafi mövqeyindən istifadə edərək, Cənubi Qafqazı Şərqlə Qərbin və Şimalla Cənubun iqtisadi tranzit kəsişməsi kimi təqdim etmək istəyir. Bununla belə, Ermənistanın Rusiya və İranla münasibətlərdə yaşadığı gərginliklər və regiondakı digər aktorların fərqli strateji maraqları səbəbindən bu ideyanın reallaşması ciddi suallar doğurur.

Türkiyə Zəngəzur dəhlizinin açılmasını strateji əhəmiyyətli bir layihə olaraq dəyərləndirir. Bu dəhliz, Türkiyə və Azərbaycan arasında daha qısa və təhlükəsiz yol bağlantısı yaratmaqla yanaşı, Türkiyənin Orta Asiya və Çinlə ticarət əlaqələrini möhkəmləndirməyə də imkan verəcək. Türkiyə bu layihəni yalnız iqtisadi deyil, həm də geopolitik bir layihə kimi görür və Ermənistanın yaratdığı süni maneələrin aradan qaldırılmasını istəyir. Zəngəzur dəhlizinin reallaşması Ankara üçün "Türk Dünyası" ilə daha güclü əlaqələrin qurulması baxımından böyük əhəmiyyət kəsb edir.

Rusiya Cənubi Qafqazda öz təsirini itirməmək üçün bu layihəyə ehtiyatla yanaşır. Rusiya üçün Zəngəzur dəhlizi həm təhlükəsizlik, həm də iqtisadi məna daşıyır, lakin Moskva Zəngəzur dəhlizinin Qərb dövlətlərinin təsirini artıracağından ehtiyatlanır. Bununla belə, Rusiya da regionun nəqliyyat dəhlizləri ilə inteqrasiyasını dəstəkləyir, çünki bu, Moskvanın özünün iqtisadi maraqlarına da xidmət edə bilər. Ermənistanın Zəngəzur məsələsində tərəddüdlü mövqeyi və Rusiya ilə əlaqələrində yaşadığı gərginliklər Moskvanın mövqeyində dəyişiklik yarada bilər.

İran isə bu dəhlizi öz sərhədlərinə və regiondakı nüfuzuna potensial təhlükə kimi qiymətləndirir. Zəngəzur Dəhlizi vasitəsilə Azərbaycan və Türkiyə arasında quru əlaqəsinin qurulması İranın Cənubi Qafqazdakı təsir imkanlarını məhdudlaşdıracaqdır. Buna görə də İran açıq şəkildə Ermənistanı dəstəkləyərək, bu layihənin həyata keçirilməsinə maneə olmaq niyyətini nümayiş etdirir. İran, Ermənistan vasitəsilə regiondakı maraqlarını qorumağa çalışır və Zəngəzur Dəhlizinin reallaşması Tehran üçün narahatlıq doğuran bir məsələ olaraq qalır.

ABŞ və Avropa İttifaqı ölkələri bu dəhlizi Cənubi Qafqazdakı nəqliyyat və logistika sistemlərinin şaxələndirilməsi baxımından strateji önəmə malik bir layihə kimi görürlər. Zəngəzur dəhlizi regionun iqtisadi inkişafına və sabitliyinə töhfə verə biləcək bir addım olaraq qiymətləndirilsə də, Qərb bu layihənin reallaşması üçün hələlik kifayət qədər fəal dəstək göstərmir. ABŞ və Avropa ölkələri regionda Ermənistanla Azərbaycan arasında sülh prosesinə dəstək verdiklərini bəyan etsələr də, Ermənistanın Zəngəzur layihəsini sürətləndirmək üçün konkret tədbirlər görməsi tələb olunmur. Bunun əvəzinə, Ermənistanın siyasi maraqları çərçivəsində qərarlar qəbul edən Qərb dövlətləri faktiki olaraq Zəngəzur dəhlizi layihəsinə passiv mövqedədirlər.

...Zəngəzur dəhlizi layihəsi bölgədəki geosiyasi güclərin maraqlarını kəsişən bir nöqtəyə çevirir. Ermənistanın bu layihəyə dair verdiyi yanlış vədlər onun sülhə və regiondakı iqtisadi inteqrasiyaya olan münasibətində qeyri-səmimiliyini göstərir. Azərbaycan və Türkiyə bu dəhlizi regionun inkişafı və sabitliyinə töhfə verəcək bir vasitə olaraq qiymətləndirir, lakin Ermənistanın maneələri və İranın bu layihəyə qarşı açıq düşmənçiliyi layihənin reallaşmasını çətinləşdirir. Rusiya isə bu dəhlizi dəstəkləsə də, regionda öz nüfuzunu itirməmək üçün hər iki tərəfə qarşı balanslı bir siyasət yürütməyə çalışır.

Dəhlizin açılması ilə Ermənistanın "Sülh yolayrıcı" idefiksinin nə dərəcədə reallaşacağı isə hələlik sual altındadır.

Zəngəzur dəhlizi layihəsi son illərdə Cənubi Qafqaz və Yaxın Şərqdə strateji əhəmiyyətini artıran ən mühüm layihələrdən biridir. Bu layihə, Azərbaycan və Türkiyənin təşəbbüsü ilə həyata keçirilən və Azərbaycanı Türkiyə vasitəsilə birbaşa Avropaya birləşdirmək məqsədini güdən tranzit və nəqliyyat dəhlizidir. Lakin, bu layihənin reallaşması yolunda ciddi maneələrlə üzləşdiyi müşahidə olunur, xüsusilə də Qərb ölkələrinin və Fransa kimi böyük oyunçuların müqaviməti burada diqqətəlayiqdir.

Zəngəzur dəhlizi Azərbaycanın qərb bölgələrini Naxçıvan Muxtar Respublikası ilə birləşdirərək, Türkiyə və Azərbaycan arasındakı nəqliyyat əlaqələrini gücləndirməyi hədəfləyir. Bu dəhliz, Qərbin bölgədəki enerji tədarük marşrutlarına alternativ yaradaraq, iqtisadi cəhətdən həm Azərbaycan, həm də Türkiyə üçün böyük faydalar gətirəcəkdir. Eyni zamanda, bu dəhliz Cənubi Qafqazın ümumi geosiyasi mənzərəsini dəyişdirməyə qadirdir və regionun inteqrasiyasını gücləndirərək, Rusiya və İran üçün yeni təhdidlər yaradır.

Kollektiv Qərb, o cümlədən ABŞ və Avropa Birliyi ölkələri, ümumilikdə Zəngəzur dəhlizi layihəsinə ehtiyatla yanaşır. Onlar layihənin Türkiyə və Azərbaycanın regional təsirini artıracağını və Rusiya ilə İranın geosiyasi maraqlarına mənfi təsir göstərəcəyini hesab edirlər. Burada xüsusilə Fransa öz mövqeyi ilə seçilir. Fransanın dəhlizə qarşı çıxmasının əsas səbəbi, Ermənistanın maraqlarını qorumaqla yanaşı, Cənubi Qafqazda öz təsir dairəsini saxlamaq istəyidir.

Fransa prezidenti Emmanuel Makron dəfələrlə bəyan edib ki, "Ermənistanın suverenliyinə hörmət edilməlidir və Zəngəzur dəhlizi ilə bağlı layihələr Ermənistanın maraqlarına zərər vurmayacaq şəkildə aparılmalıdır." Makronun bu kimi açıqlamaları, Fransa rəhbərliyinin Ermənistanla olan tarixi, mədəni və siyasi əlaqələrini qoruyaraq Cənubi Qafqazdakı güc balansını öz lehinə saxlamaq niyyətini göstərir.

Fransa, bu layihəyə mane olmaq üçün bir neçə əsas taktika istifadə edir:

Diplomatik təzyiq - Fransa, həm ATƏT, həm də Avropa Birliyi çərçivəsində bu layihəyə qarşı çıxaraq, Ermənistanın suverenliyini qorumaq üçün bu məsələni tez-tez beynəlxalq gündəmə gətirir.
Ermənistana dəstək - Fransa, Ermənistanın iqtisadi və hərbi gücünü artırmaq məqsədi ilə yardım paketləri və müxtəlif investisiya layihələri həyata keçirir. Fransa hökuməti 2023-cü ildə Ermənistana 100 milyon avro həcmində maliyyə yardımı etmişdir və bu, Ermənistanın mövqeyini möhkəmləndirmək məqsədilə atılan addımlardan biridir.
Media vasitəsilə təbliğat - Fransız mediası, xüsusilə Le Monde və France 24 kimi nüfuzlu mətbu orqanlar vasitəsilə layihəni "bölgədə sabitliyə təhdid" kimi təqdim edir və layihənin mümkün təhlükələri haqqında tez-tez təbliğat aparır. Məsələn, Le Monde qəzetinin analitiki Pyer Morel Zəngəzur dəhlizini "Ermənistanın təhlükəsizliyinə ciddi təhlükə" adlandırıb.
Analitiklərin və ekspertlərin rəyləri - Fransız ekspertlər də Zəngəzur dəhlizi ətrafında sərt mövqe sərgiləyirlər. Fransız beynəlxalq siyasət tədqiqatçısı və tanınmış Cənubi Qafqaz mütəxəssisi Jan Pyer Şarpentye bildirir ki, "Zəngəzur dəhlizinin açılması Rusiya və İranın regiondakı nüfuzunu zəiflədəcək, lakin Ermənistanı zəiflədəcək."

Dəhlizin iqtisadi potensialı ilə bağlı rəqəmlər də təsir edicidir. Məsələn, Zəngəzur dəhlizinin açılması ilə Azərbaycan və Türkiyə arasında ticarət dövriyyəsinin 30% artacağı və bu dəhlizin regiona ildə təxminən 2 milyard dollarlıq əlavə iqtisadi fayda gətirəcəyi proqnozlaşdırılır. Avropanın öz enerji ehtiyatları üçün Rusiya və İran kimi təchizatçılardan asılılığını azaltmaq baxımından bu rəqəmlər kifayət qədər əhəmiyyətli görünür, lakin Fransa və digər Avropa ölkələri öz geosiyasi məqsədlərini əsas gətirərək bu layihəni dəstəkləmirlər.

Zəngəzur dəhlizi layihəsi Cənubi Qafqazın geopolitik mənzərəsini dəyişmək potensialına malik olan mühüm bir təşəbbüsdür. Bu layihənin həyata keçirilməsi Azərbaycanın və Türkiyənin regional təsirini artıraraq, həm iqtisadi, həm də siyasi cəhətdən böyük üstünlüklər təmin edəcək. Lakin, Fransanın və digər Qərb ölkələrinin dəhlizə qarşı nümayiş etdirdiyi mövqe və tətbiq etdiyi maneə metodları layihənin qarşısında ciddi çətinliklər yaradır. Fransa bu dəhlizi Ermənistanın və öz maraqlarına zidd sayaraq, müxtəlif diplomatik və informasiya alətlərindən istifadə edərək layihəyə əngəl törətməkdə davam edir. Bu layihənin reallaşması bölgənin gələcək təhlükəsizliyi və iqtisadi inkişafı üçün əhəmiyyətli olsa da, Fransa və kollektiv Qərbin mövqeyi bu yolun heç də asan olmayacağını göstərir.