Qartal Əjdahaya qarşı

Mərkəzi Asiya - qədim imperiyaların talelərinin kəsişdiyi, karvan yollarının yerini neft, qaz və investisiya axınlarının aldığı bir keçid nöqtəsidir. Bu gün bu torpaqlar yenidən iqtisadi nəhənglərin döyüş meydanına çevrilib. ABŞ və Çin sərt mübarizə aparır, burada silahlar raketlər deyil, tariflər, sanksiyalar və investisiya layihələridir. Bu savaş Mərkəzi Asiyanı kənarda qoymadı - əksinə, regionun tam mərkəzində qaynayan geosiyasi ocağa çevirdi.

Pekin addım-addım iqtisadi təsir şəbəkəsi qurur, sanki qədim İpək Yolu yeni həyat qazanıb - yalnız indi karvanlar müasir avtomobil magistralları və dəmir yolu xətləri boyunca hərəkət edir. Çin investisiyaları Mərkəzi Asiyanı güclü axınla bürüyür və elə bil hər yeni müəssisə, zavod və ya elektrik stansiyası bu şəbəkənin daha bir düyün nöqtəsinə çevrilir. Bu iqtisadi hörümçək toru regionu getdikcə daha sıx şəkildə əhatə edir.

Vaşinqton isə fərqli taktikaya əl atır - strategiyası daha dar miqyaslı, lakin dəqiq və hesablanmışdır. ABŞ şahmatçı kimi nadir, lakin hədəfli gedişlər edir, strateji mövqeləri ələ keçirməyə çalışır. Burada diplomatik təzyiqlər, iqtisadi yardım proqramları və mühüm sahələrdə - nadir torpaq metalları hasilatından infrastruktur layihələrinə qədər - təşəbbüslər əsas alətlərə çevrilib.

Moskva isə... Moskva köhnə qala divarlarında keşikçi kimi dayanıb. Sanksiyalarla zəifləsə də, hələ də sarsılmaz mövqedə qalan Rusiya Mərkəzi Asiyada öz təsirini qoruyub saxlayır. Tarixi əlaqələr, mədəni bağımlılıq və iqtisadi asılılıq Moskvanı qlobal rəqabət tufanında üzən dayanıqlı bir gəmi kimi saxlayır. Ticarət, enerji və miqrasiya axınları hələ də Rusiyanı bu regionda əsas oyunçu kimi qalmasına kömək edir.

Bu gün Mərkəzi Asiya sadəcə coğrafi bölgə deyil. O, həm şahmat taxtası, həm döyüş meydanı, həm də böyük güclərin yeni geoiqtisadi tarix yazdığı səhnədir. Sual yalnız ondadır ki, bu region müstəqil gücə çevrilib, yalnız sağ qalmaqla kifayətlənməyib, bu gərgin oyunda şərtləri diktə edə biləcəkmi?

Vaşinqtonun proteksionist tədbirlər görməsi Pekini qonşu bölgələr, o cümlədən Mərkəzi Asiya ilə iqtisadi əlaqələrini genişləndirməyə sövq etdi. Çin Gömrük Xidmətinin məlumatına görə, 2023-cü ildə Çin ilə Mərkəzi Asiya ölkələri arasındakı ticarət dövriyyəsi 89,4 milyard dollara çatıb ki, bu da 2022-ci ilin göstəricisindən 31% çoxdur. Bu, Pekinin regiondakı rolunun artmasının bariz göstəricisidir.

Müqayisə üçün qeyd edək ki, ABŞ ilə Mərkəzi Asiyanın ən böyük iqtisadi gücü olan Qazaxıstan arasında ticarət dövriyyəsi 2024-cü ildə cəmi 3,4 milyard dollar təşkil edib. Bu rəqəmlər iki aparıcı dünya nəhənginin iqtisadi təsirindəki bərabərsizliyi açıq şəkildə nümayiş etdirir.

Çin regionda infrastruktur layihələrinə aktiv şəkildə investisiya yatırır. "Bir kəmər - bir yol" (BRI) təşəbbüsü çərçivəsində Pekin dəmir yolları, avtomobil magistralları və logistika mərkəzlərinin inşasına maliyyə ayırır. Məsələn, Qazaxıstan Çinin qərb əyalətlərini Avropa ilə birləşdirən nəqliyyat şəbəkəsinin modernləşdirilməsi üçün 5 milyard dollardan çox investisiya alıb.

Çinlə fəal əməkdaşlığın iqtisadi faydalarına baxmayaraq, Mərkəzi Asiya ölkələri monopoliyalaşma riski ilə üzləşir. Qazaxıstan, Türkmənistan və Özbəkistan getdikcə daha çox Çin bazarından asılı vəziyyətə düşür, xüsusilə də enerji və mineral resursların ixracı məsələsində.

Bu baxımdan Türkmənistan xüsusilə həssas vəziyyətdədir. Türkmənistan öz qaz ixracının 80%-dən çoxunu Çinə göndərir. Pekinin alışı hər hansı səbəbdən azalarsa, bu, Aşqabad üçün ciddi iqtisadi çətinliklər yaradacaq. Məsələn, 2020-ci ildə COVID-19 pandemiyası fonunda Türkmən qazının Çin tərəfindən alışı 15% azalmış və bu, ölkədə iqtisadi problemlərə səbəb olmuşdu.

Öz ixrac yollarını şaxələndirməyin vacibliyini anlayan Mərkəzi Asiya ölkələri Avropa İttifaqı və ABŞ ilə əlaqələri fəal şəkildə inkişaf etdirməyə başlayıblar. Qazaxıstan və Özbəkistan nadir torpaq metalları və yüksək texnologiyalı sahələr üçün vacib olan strateji mineralların ixracı ilə bağlı Aİ ilə bir neçə mühüm saziş imzalayıb.

Vaşinqton da regionda diplomatik fəallığını artırıb. 2023-cü ilin oktyabrında ABŞ Dövlət katibi Antoni Blinken Özbəkistanın xarici işlər naziri ilə nadir torpaq metalları ixracı məsələlərini müzakirə etmək üçün telefon danışığı aparıb. Qazaxıstan isə 15 nadir metal yatağına sahib olması ilə bu bazarda əsas oyunçuya çevrilib.

Mərkəzi Asiya ölkələri elektronika, akkumulyatorlar, naviqasiya sistemləri və müdafiə texnologiyalarının istehsalı üçün strateji əhəmiyyət daşıyan nadir torpaq elementlərinin zəngin ehtiyatlarına malikdir. Ekspertlərin hesablamalarına görə, Qazaxıstan dünya nadir torpaq metalları bazarının təxminən 8%-ni təmin edə bilər.

Özbəkistan da kritik mineralların hasilatını artıraraq Avropa İttifaqı ilə fəal əməkdaşlıq edir. 2023-cü ildə Daşkənd yeni faydalı qazıntı yataqlarının işlənməsi üçün Aİ ilə 1,2 milyard dollar dəyərində saziş imzalayıb.

Enerji bazarında yeni rəqabət

ABŞ və Avropa İttifaqı da regionun enerji resurslarına çıxışda maraqlıdır. Aİ-nin Rusiya enerjisinə asılılığını azaltmaq istiqamətindəki səyləri fonunda Mərkəzi Asiya neft və qazın perspektivli tədarükçüsü kimi diqqət mərkəzinə çevrilib.

2023-cü ildə Qazaxıstan Avropaya 10 milyon tondan çox neft ixrac edib ki, bu da əvvəlki illə müqayisədə 22% çoxdur. Avropa İttifaqı Qazaxıstanın neft sektorunun modernləşdirilməsinə fəal şəkildə investisiya yatırır və bu əməkdaşlığı daha da gücləndirməyə çalışır.

Formalaşmış vəziyyət Mərkəzi Asiyanı ABŞ və Çin arasında kəskin rəqabət meydanına çevirir. Pekin fəal iqtisadi ekspansiya yolu ilə təsirini möhkəmləndirməyə çalışdığı halda, Vaşinqton strateji resurslar və diplomatik təzyiqlərə üstünlük verir.

Region dövlətlərinin balans axtarışı

Mərkəzi Asiya ölkələri iki iqtisadi nəhəng arasında balans yaratmaq məcburiyyətindədir. Qazaxıstan və Özbəkistan neytral mövqe saxlayaraq bu iqtisadi rəqabəti öz maraqlarına yönəltməyə çalışır. Kırğızıstan və Tacikistan isə daha məhdud resurslara malik olduqlarından Çinin investisiyalarına güvənmək məcburiyyətindədirlər ki, bu da onları Pekinin iqtisadi təzyiqlərinə qarşı daha həssas edir.

Ticarət müharibəsinin kəskinləşdiyi şəraitdə Mərkəzi Asiya qlobal resurs mübarizəsindən həm qazanc əldə edə, həm də ciddi iqtisadi problemlərlə üzləşə bilər. Çinin təsirinin artması, Pekindən olan borc asılılığının dərinləşməsi və ABŞ-ın mümkün sanksiyaları regionun iqtisadi sabitliyi üçün risklər yaradır.

Bu kontekstdə Mərkəzi Asiya ölkələri Qərb investisiyaları, Çin təsiri və regional təşəbbüslər arasında tarazlıq tapmağa çalışır. Onların uğuru böyük ölçüdə çoxtərəfli iqtisadi əlaqələr qurmaq və ixrac bazarlarını şaxələndirmək bacarıqlarından asılı olacaq.

ABŞ-ın iqtisadi mövcudluğu: Səslənən bəyanatlar fonunda məhdud miqyas

Vaşinqtonun regionda diplomatik fəallığını artırmasına və investisiya planlarının genişləndirilməsi ilə bağlı açıqlamalarına baxmayaraq, ABŞ-ın Mərkəzi Asiyadakı iqtisadi mövcudluğu kifayət qədər məhdud olaraq qalır. ABŞ Ticarət Nazirliyinin məlumatına görə, 2023-cü ildə ABŞ-ın Mərkəzi Asiya ölkələrinə birbaşa investisiyalarının həcmi 2 milyard dollardan az olub ki, bu da Çin və Rusiya sərmayələrindən xeyli geridədir.

Ekspertlər bu vəziyyəti Vaşinqtonun iqtisadi izolyasiya siyasəti ilə izah edirlər. Donald Trampın 2017-ci ildə hakimiyyətə gəlişindən sonra ABŞ xarici layihələrdə iştirakını məhdudlaşdıran proteksionist siyasət həyata keçirməyə başladı. Bu, ABŞ şirkətlərinin Mərkəzi Asiya bazarına fəal nüfuz etməsinə mane oldu.

Vaşinqton Mərkəzi Asiyanın strateji resurslarından, xüsusilə yüksək texnologiyalı istehsalat üçün vacib olan nadir torpaq metalları bazarına çıxış əldə etməklə, təsirini gücləndirməyə çalışır. Lakin genişmiqyaslı investisiyaların və infrastruktur layihələrinin olmaması ABŞ-ın regiondakı təsirinin genişlənməsi perspektivini sual altına qoyur.

Çin lider mövqeyini qoruyub saxlayır

ABŞ-dan fərqli olaraq, Pekin Mərkəzi Asiyada iqtisadi təsirini fəal şəkildə gücləndirir ki, bu da ona regionda lider mövqeyini qorumağa imkan verir. Çin Xalq Respublikasının Ticarət Nazirliyinin məlumatına görə, 2023-cü ildə Çin Mərkəzi Asiya ölkələrinə 15 milyard dollardan çox investisiya qoyub ki, bu da 2022-ci ilin göstəricisindən 40% çoxdur.

Çin investisiyaları xüsusilə Qazaxıstanda - regionun ən böyük iqtisadiyyatında nəzərəçarpacaq dərəcədə hiss olunur. Pekin sənaye zonalarının, logistika mərkəzlərinin və nəqliyyat infrastrukturunun inşasını maliyyələşdirir. Məsələn, "Bir kəmər - bir yol" təşəbbüsü çərçivəsində Çin Qazaxıstan ərazisindən keçərək Qərbi Çin ilə Avropanı birləşdirən nəqliyyat dəhlizinin inkişafına 5 milyard dollardan çox vəsait ayırıb.

Bundan əlavə, Pekin regiondan enerji resurslarının alışını da genişləndirir. 2023-cü ildə Çin Qazaxıstandan 12 milyard dollar dəyərində neft idxal edib ki, bu da Qazaxıstanın ümumi neft ixracının 20%-dən çoxunu təşkil edir.

Türkmənistan isə Çin iqtisadi ekspansiyası qarşısında xüsusilə həssas vəziyyətdədir. Türkmənistan qaz ixracının 80%-dən çoxunu Çinə yönəldir. Pekinin alımlarındakı hər hansı azalma və ya Çin iqtisadiyyatındakı dalğalanmalar Aşqabad üçün ciddi iqtisadi çətinliklərə səbəb ola bilər.

Rusiya: Sanksiya təzyiqləri fonunda iqtisadi təsir

Ukrayna münaqişəsi ilə bağlı Qərb tərəfindən Rusiyaya tətbiq edilən sanksiyalara baxmayaraq, Moskva Mərkəzi Asiya ölkələri ilə möhkəm iqtisadi-ticarət əlaqələrini qoruyub saxlayır. 2023-cü ildə Rusiya ilə region ölkələri arasında ticarət dövriyyəsi 42 milyard dollara yaxın olub ki, bu da Rusiyanı Mərkəzi Asiyanın Çinlə yanaşı əsas ticarət tərəfdaşlarından birinə çevirib.

Rusiya şirkətləri enerji və nəqliyyat layihələrində fəal iştirak etməyə davam edir. Məsələn, "Qazprom" və "Lukoyl" Qazaxıstan və Özbəkistanda karbohidrogen hasilatı ilə bağlı birgə layihələr həyata keçirir, Rusiya Dəmir Yolları (RJD) isə regionun dəmir yolu şəbəkəsinin modernləşdirilməsinə qatılır.

Bundan əlavə, əmək miqrasiyası faktoru da mühüm rol oynayır. Rusiya Mərkəzi Bankının məlumatına görə, 2023-cü ildə Rusiya ərazisində çalışan miqrantların Mərkəzi Asiya ölkələrinə göndərdiyi pul köçürmələrinin həcmi 10 milyard dolları ötüb. Bu vəsaitlər Qırğızıstan, Tacikistan və Özbəkistan üçün əsas gəlir mənbələrindən biri olaraq qalır.

Qüvvələr balansı və regionun perspektivləri

Bu gün Mərkəzi Asiya sanki böyük bir şahmat taxtasıdır - burada üç nəhəng fiqur - Çin, ABŞ və Rusiya iqtisadi təsir uğrunda gərgin mübarizə aparır. Hər biri öz fiqurlarını regionun "xanaları" boyunca irəli sürür, rəqiblərini çıxılmaz vəziyyətə salmağa çalışır.

Pekin təcrübəli strateg kimi sistemli şəkildə hərəkət edir, ticarət yolları şəbəkəsi quraraq iqtisadi təsirini genişləndirir. Bu, sadəcə ticarət müqavilələri və investisiyalardan ibarət deyil - Çinin nüfuzu Mərkəzi Asiyanın münbit torpaqlarına kök salan genişmiqyaslı infrastruktur ekspansiyasıdır. Avtomagistrallar, dəmir yolları, sənaye zonaları - bütün bunlar regionu Çinin qlobal "Bir kəmər - Bir yol" layihəsinin mühüm qovşağına çevirir. Pekin iqtisadi gücünü region boyunca səpələyir, rəqiblərinin boş meydan qalmaması üçün hər küncü tutmağa çalışır.

Vaşinqton isə fərqli oynayır - onun maraqları dar çərçivədə cəmlənib, lakin bu addımlar strateji baxımdan dəqiq və hesablanmışdır. ABŞ mühüm sektorları hədəf seçir, sanki zərgər ən qiymətli daşları diqqətlə seçir. Nadir torpaq metallar, enerji sektoru və qabaqcıl texnologiyalar - amerikalılar məhz bu sahələrdə mövqe tutmağa çalışır ki, Pekinin regionda iqtisadi meydanı tam ələ keçirməsinə mane olsunlar.

Moskva isə... Moskva nə irəliləyir, nə də geri çəkilir. O, sanki Mərkəzi Asiya torpaqlarında kök salmış qədim ağac kimidir. Ticarət əlaqələri, mədəni bağlar və rus bazarından asılı olan əmək miqrantlarının böyük axını Rusiyanı hələ də regionda mötəbər və təsirli oyunçu olaraq saxlayır. Sanksiyalar və iqtisadi təzyiqlərə baxmayaraq, Moskva təsirindən tam imtina etmir və bu şahmat taxtasında öz ağır mövqeyini qoruyur.

Lakin regionun taleyi yalnız bu üç nəhəngin əlində deyil. Qazaxıstan, Özbəkistan və Türkmənistan sadəcə şahmat taxtasındakı fiqurlar deyil - onlar artıq öz kombinasiyalarını quran müstəqil oyunçulardır. Enerji ehtiyatları və təbii sərvətlərlə zəngin olan bu ölkələr, düzgün çoxvektorlu siyasət qura və iqtisadi istiqamətlərini çevik şəkildə dəyişdirə bilsələr, mühüm oyunçulara çevrilə bilərlər.

Mərkəzi Asiyanın gələcəyi fürsətlər və təhdidlər labirintidir. Region Çinlə daha sıx əməkdaşlıq edərək, Pekinin sərmayələri və xammala bitməz-tükənməz iştahı ilə yeni iqtisadi dövrə qədəm qoyacaqmı? Yoxsa Qərbə üz tutaraq, yeni texnologiyalar və sərmayələrə qapı açacaqmı? Bəlkə, region iqtisadi müstəqilliyə üstünlük verərək dünya siyasətinin bu iki nəhəngi arasında manevr edəcək?

Bu sualın cavabı təkcə siyasətçilərin kabinetlərində deyil. O, həm də Mərkəzi Asiyanın çöllərində və dağ yollarında gizlənir. Çünki bu region hər zaman sadəcə ticarət yollarının kəsişdiyi nöqtə deyil - o, eyni zamanda tarixə öz izini salan ambisiyaların, hesablanmış gedişlərin və gözlənilməz manevrlərin arenası olub və olacaq.

Baku Network