Azərbaycan–Qazaxıstan əlaqələri:

Müəllif: Elçin Alıoğlu

Mənbə: Trend

Prezident İlham Əliyevin Qazaxıstana dövlət səfəri təkcə iki ölkə arasında münasibətlərin növbəti mərhələsi deyil, həm də bütün region üçün strateji hadisə kimi dəyərləndirilməlidir. Bakı və Astana arasındakı dialoq son illərdə dərin məzmun qazanıb - enerji təhlükəsizliyi, nəqliyyat-logistika dəhlizləri, sərmayə axınları və regional sabitlik məsələləri bu münasibətlərin əsasını təşkil edir.

Qazaxıstan nefti hələ də əsasən Rusiya ərazisindən, Novorossiysk limanı vasitəsilə ixrac olunur. Fəqət Qara dənizdə gərginlik, sanksiya riski və tranzit sabitliyinin zəifləməsi Astananı yeni alternativlər axtarmağa məcbur edir. Məhz bu məqamda Azərbaycan Qazaxıstan üçün əsas enerji körpüsünə çevrilir.

2025-ci ilin birinci yarısında Bakı-Tbilisi-Ceyhan kəməri ilə Qazaxıstan neftinin daşınması gündə 150 min barrelə yaxınlaşıb. Bu rəqəm 2023-cü illə müqayisədə iki dəfədən çox artım deməkdir. SOCAR və "KazMunayGaz" arasında aparılan danışıqlar nəticəsində "Dünqa" yatağının birgə işlənməsi istiqamətində ciddi irəliləyiş əldə olunub. Bu yataqda hasil olunan yüngül, aşağı kükürdlü neft dünya bazarlarında yüksək tələbatla satılır.

Qazaxıstanın energetika naziri Almasadam Satkaliyev bəyan edib ki, Bakı vasitəsilə neft ixracının həcmi il ərzində 4 milyon ton səviyyəsinə çatdırılacaq. SOCAR isə öz növbəsində Bakı-Tbilisi-Ceyhan (BTC) sistemində qazax neftinin ötürülməsi üçün əlavə güc ayırmaqla yanaşı, Qara dənizdəki risklər fonunda Xəzər marşrutunun daha cəlbedici olduğunu vurğulayıb.

Bu əməkdaşlığın mühüm tərəfi həm də texnoloji sinerjidir. SOCAR-ın neft emalı təcrübəsi, həmçinin Cənub Qaz Dəhlizi layihəsində əldə etdiyi logistika və infrastruktur imkanları Qazaxıstanın xammal ixracına əlavə dəyər qazandırır. Bunun qarşılığında "KazMunayGaz" Bakı üçün Xəzər sektorunda geoloji kəşfiyyat və dəniz hasilat texnologiyalarında tərəfdaş rolunu oynayır.

Azərbaycan və Qazaxıstan təkcə enerji sahəsində deyil, həm də tranzit siyasətində strateji sinxronluq nümayiş etdirir. Orta Dəhliz (Transxəzər Beynəlxalq Nəqliyyat Marşrutu) artıq sadəcə infrastruktur layihəsi deyil, Avrasiya məkanında siyasi və iqtisadi cazibə mərkəzinə çevrilməkdədir.

2025-ci ilin iyununda Bakı və Astana Orta Dəhlizin rəqəmsallaşdırılması barədə anlaşma memorandumu imzaladılar. Bu sənəd yük axınlarının izlənməsi, gömrük prosedurlarının unifikasiyası və tariflərin uyğunlaşdırılmasını nəzərdə tutur. Qazaxıstan tərəfi Quryk limanının modernləşdirilməsi layihəsinə 320 milyon dollar, Azərbaycan isə Ələt Azad İqtisadi Zonasının genişləndirilməsinə 400 milyon dollar sərmayə yatırır.

Bu, əslində, iki ölkənin ticarət dövriyyəsinə də birbaşa təsir göstərir. 2024-cü ildə ikitərəfli ticarət dövriyyəsi 600 milyon dollara çatıbsa, 2025-ci ilin birinci yarısında bu göstərici artıq 800 milyon dollara yaxınlaşıb. Əsas artım qeyri-neft sektorunun - metallurgiya, kənd təsərrüfatı və nəqliyyat-logistika xidmətlərinin hesabınadır.

Artıq "5+1" formulu keçmişə çevrilir. Azərbaycanla Mərkəzi Asiya ölkələri arasında formalaşan "6-lıq" - vahid mədəni, iqtisadi və siyasi məkan - XXI əsrin yeni geosiyasi reallığına çevrilir.

Əgər 1990-cı illərdə region "enerji resursları anbarı" kimi tanınırdısa, indi o, enerji tranziti və istehsal texnologiyalarının inteqrasiyası platformasına çevrilib. Bakı və Astana bu prosesin önündə gedir. Onları birləşdirən amillər təkcə dil və din deyil - bu, həm də modernləşmə modeli, balanslı xarici siyasət, milli maraqları qlobal rəqabət şəraitində qoruma bacarığıdır.

Azərbaycanın Avropa Şurasına üzvlüyü, Avropada İdman Oyunlarına ev sahibliyi etməsi və Qərb enerji bazarlarına inteqrasiyası onun Mərkəzi Asiya üçün "Avrasiya körpüsü" funksiyasını möhkəmləndirir. Qazaxıstan isə öz növbəsində "Asiyanın Avropaya açılan qapısı" kimi çıxış edir. Bu qarşılıqlı tamamlanma strateji baxımdan ideal simbiozdur.

Sovet və postsovet dönəmlərində "Cənubi Qafqaz", "Orta Asiya", "Baltikyanı ölkələr" kimi inzibati bölgülər siyasi xəritəni müəyyən edirdi. Bu terminlər indi öz yerini yeni anlayışlara - "Türk dünyası", "Orta Dəhliz", "Avrasiya inteqrasiyası" kimi konsepsiyalara verir.

Tarixi baxımdan Azərbaycanla Qazaxıstanı birləşdirən əsas xətt Böyük İpək Yoludur. Hələ qədim dövrlərdə Həştərxandan və Dərbənddən keçən karvan yolları Xəzər üzərindən ticarət və mədəni əlaqələrin magistralına çevrilmişdi. XXI əsrin "rəqəmsal İpək Yolu" layihələri - "Digital Silk Way", "Transxəzər Fiber Optic" və "Zəngəzur koridoru" bu qədim xəttin müasir təcəssümüdür.

Bu inteqrasiyanın əsas fəlsəfəsi - müstəqilliyi qorumaqla əməkdaşlığı dərinləşdirməkdir. Qazaxıstan üçün Azərbaycanın təcrübəsi enerji ixracının şaxələndirilməsi və nəqliyyat azadlığının təminində model rolunu oynayır. Azərbaycan isə Qazaxıstan vasitəsilə Orta Asiyada logistik çıxışlarını möhkəmləndirir, Türkmənistanla əlaqələri daha effektiv şəkildə koordinasiya edir.

2025-ci ilin yayında keçirilən "Birlik-2025" birgə təlimləri göstərdi ki, Bakı və Astana artıq yalnız iqtisadi tərəfdaşlar deyil, həm də təhlükəsizlik sahəsində koordinasiya edən dövlətlərdir. Regiondakı gərginliklər - Əfqanıstan, Xəzərin şimalında enerji infrastrukturlarına təhdidlər və Qara dənizdəki qeyri-sabitlik - hər iki ölkəni ortaq müdafiə planlamasına sövq edir.

Azərbaycanın müdafiə sənayesi sahəsindəki texnoloji üstünlüyü Qazaxıstanın istehsal gücü ilə sintez olunarsa, bu, bütün Türk Dövlətləri Təşkilatının müdafiə sistemində yeni mərhələnin başlanğıcı olacaq.

XXI əsrin onuncu-iyirminci illərinin qovşağında Xəzərin şərqində ciddi geosiyasi fırtına başladı. Uzun illər qapalı və təcrid vəziyyətində qalan Mərkəzi Asiya dünyaya açılmağa başladı və "bir pəncərə" sistemindən imtina etdi. Bu dəyişimin səbəbləri çox idi - 2014-cü ildə Krımın ilhaqından sonra Rusiyaya qarşı tətbiq edilən sanksiyalardan tutmuş, Kremlin postsovet məkanında "Moskva qərar verir, yerlərdə icra olunur" prinsipinə əsaslanan köhnə idarəçilik modelini saxlamaq cəhdlərinə qədər.

2022-ci ilin fevralında başlayan Ukrayna müharibəsi bu prosesləri daha da sürətləndirdi. Rusiya üzərindən keçən enerji və ticarət marşrutları ya bağlandı, ya da qeyri-sabit hala gəldi. Rublun dəyərinin kəskin enməsi, iqtisadi sanksiyalar və investisiya mühitinin pisləşməsi Moskvanın regional iqtisadi cazibəsini demək olar ki, aradan qaldırdı. Nəticədə, həm Qazaxıstan, həm də digər Mərkəzi Asiya ölkələri üçün "dünyaya açılan pəncərə" rolunu Azərbaycan öz üzərinə götürdü.

Bakı artıq təkcə enerji ixracatçısı deyil, həm də müasir logistika mərkəzidir - müstəqil boru kəmərləri, dəmir yolları, Xəzərin ən iri limanı olan Ələt Ticarət Limanı, bərələr və multimodal tranzit sistemləri ilə təchiz olunmuş bir ölkə. Bu, faktiki olaraq, qədim Böyük İpək Yolunun XXI əsr versiyasıdır. Əgər qədimdə karvanlar Xəzəri dolanaraq keçirdisə, indi Tranzxəzər dəhlizi vasitəsilə əlaqələr birbaşa şəkildə təmin olunur. Azərbaycan bu yeni coğrafiyanın təbii mərkəzinə çevrilib.

Əməkdaşlıq təkcə iqtisadi deyil, həm də təhlükəsizlik ölçüsünə malikdir. "Birlik-2025" adlı birgə hərbi təlimlər göstərdi ki, Azərbaycan və Mərkəzi Asiya ölkələri artıq de-fakto vahid logistik, iqtisadi və sərmayə sistemini formalaşdırıblar. Bu sistemin üzərinə getdikcə daha sıx təhlükəsizlik əməkdaşlığı əlavə olunur.

Bakı və Astananın bu istiqamətdəki addımları Avrasiyanın mərkəzində yeni bir "altılıq" formatının - Azərbaycanla beş Mərkəzi Asiya dövlətinin geosiyasi oxunun formalaşdığını göstərir. Bu formatın əsas məqsədi yalnız ticarət və enerji deyil, həm də kollektiv təhlükəsizlik, nəqliyyat sabitliyi və regional strateji balansın qorunmasıdır.

Astanada baş tutan danışıqlar nəticəsində Prezidentlər İlham Əliyev və Kasım-Jomart Tokayev yaxın illərdə Qazaxıstan neftinin Bakı-Tbilisi-Ceyhan (BTC) boru kəməri vasitəsilə illik 7 milyon ton səviyyəsinə çatdırılması barədə razılığa gəldilər.

Bu qərar Xəzər regionunun enerji logistikası baxımından strateji dönüş nöqtəsidir. Onunla həm Bakı, həm də Astana öz enerji siyasətlərində əsaslı korrektələr edirlər. Əvvəllər Azərbaycan yüksək kükürdlü qazax neftinin BTC qarışığının keyfiyyətini azalda biləcəyi səbəbindən bu tranzit həcmini artırmaq istəmirdi. Lakin bugünkü reallıqlar bu mövqeni dəyişməyə məcbur etdi.

Bu qərarın arxasında Azərbaycanda hasilatın tədricən azalması, BTC boru kəmərinin istismar xərclərinin azaldılması zərurəti və Avropada iqtisadi səbəblərlə bağlı bir sıra neft emalı zavodlarının bağlanması və bunun nəticəsində "qara qızıl"a olan tələbin strukturunun dəyişməsi kimi üç əsas amil dayanır.

Son 15 ildə Azərbaycanda neft hasilatı ildə orta hesabla 4-5 faiz azalıb. Beynəlxalq analitik mərkəzlər 2026-2028-ci illərdə bu azalmanın 8-9 faizə qədər sürətlənə biləcəyini proqnozlaşdırır.

2024-cü ildə Azərbaycan ümumilikdə 29 milyon ton neft və kondensat hasil edib. Bunun təxminən 5 milyon tonu kondensat, 12,5 milyon tonu isə "Azəri-Çıraq-Günəşli" (AÇG) yatağının payına düşüb - bu, 2023-cü illə müqayisədə 4 faiz az deməkdir. SOCAR hər il daxili bazar üçün təxminən 5 milyon ton neft emal edir, bu da ixrac həcmini azaldır.

Bu mənzərədə Qazaxıstan neftinin tranziti həm kommersiya, həm də texniki baxımdan səmərəli çıxış yolu kimi görünür. BTC kəmərinin 19 ildən artıqdır fasiləsiz işləməsi onun istismarının bahalaşmasına səbəb olur. Kəmərin yüklənməsi azalarsa, xərclər daha da artır. Deməli, Qazaxıstan neftinin əlavə həcmləri bu sistemin iqtisadi dayanıqlığını təmin edir.

Astana üçün Bakı-Tbilisi-Ceyhan kəməri təkcə alternativ marşrut deyil, həm də Qara dənizdəki geosiyasi risklərdən sığortadır. Novorossiysk limanı üzərindən ixrac edilən əsas neft axını son illərdə bir neçə dəfə dayandırılıb və Rusiya ilə Qərb arasında sanksiya müharibəsinin genişlənməsi fonunda bu risk qalıcı xarakter alıb.

2025-ci ilin ikinci rübündə Qazaxıstan neftinin təxminən 15 faizi artıq Azərbaycan vasitəsilə dünya bazarlarına çıxarılıb. Bu pay 2026-cı ildə 25 faizə qədər artacaq. "KazMunayGaz" şirkəti 2025-ci ilin iyulunda elan edib ki, Bakı vasitəsilə daşınan həcmlərin artımı sayəsində Qazaxıstan büdcəsi illik 600 milyon dollar əlavə gəlir əldə edəcək.

Bu inteqrasiya həm də Avrasiya enerji arxitekturasında yeni bir oxun formalaşdığını göstərir - Bakı-Astana xətti artıq Qərb marşrutları üçün sabit və etibarlı enerji kanalına çevrilir.

Con 15 il ərzində Azərbaycanda neft hasilatı ildə orta hesabla 4-5 faiz azalıb. Beynəlxalq ekspertlər yaxın illərdə bu tempin 9 faizə qədər sürətlənə biləcəyini bildirirlər. Bu dinamika ölkənin enerji balansında yeni iqtisadi və texnoloji qərarların qəbulunu qaçılmaz edir.

2023-cü ildə Bakı-Tbilisi-Ceyhan (BTC) boru kəməri vasitəsilə 30 milyon ton xam neft nəql olunub. Bu həcmdə Azərbaycan, Türkmənistan, Qazaxıstan və "Şahdəniz" yatağından çıxan kondensatın payı var. Halbuki BTC-nin illik maksimum ötürmə qabiliyyəti 60 milyon ton təşkil edir.

Türkmənistan son illərdə BTC vasitəsilə illik təxminən 4 milyon ton neft göndərir, lakin bu göstərici sabit deyil və SOCAR Trading şirkətinin tender nəticələrindən asılıdır. Qazaxıstan isə 2024-cü ilin martından başlayaraq müntəzəm ixracata keçib, lakin həcmlər hələlik 1,5 milyon ton səviyyəsindədir. 2025-ci ildə bu rəqəmin 1,7 milyon tona çatacağı gözlənilir.

BTC-nin texniki potensialı bu artımı qarşılayacaq səviyyədədir. 2023-cü ildə Səngəçal terminalında "AzerTrans" tərəfindən yeni 30 düymlük boru kəməri istismara verilib. Bu sistem illik əlavə 7 milyon ton neft emal və nəql etmək imkanına malikdir. Başqa sözlə, infrastruktur Qazaxıstan xammalının artımına artıq hazırdır.

Azərbaycan mütəxəssislərinin fikrincə, "Azeri Light" hasilatının azalması və "Azəri-Çıraq-Günəşli" (AÇG) səviyyəsində yeni iri yataqların olmaması Bakı üçün tranzit modelinə keçidi məcbur edir. Bu yanaşma kommersiya baxımından tam əsaslıdır: BTC kəmərinin iqtisadi dayanıqlığını qorumaq, amortizasiya xərclərini kompensasiya etmək və gəlirliliyi sabit saxlamaq üçün tranzit neft həcmlərinin artırılması vacibdir.

Hazırda BTC-nin doldurulma səviyyəsi 50 faiz civarındadır. Əgər Qazaxıstan nefti bu sistemin həcminin üçdə birini təmin etsə, bu, Azərbaycanın infrastruktur xərclərini ildə təxminən 150 milyon dollar azalda bilər. Eyni zamanda, SOCAR üçün əlavə nəqletmə və qarışıq satış gəlirləri yaradır.

Qazaxıstan ildə təxminən 90 milyon ton neft hasil edir və 2030-cu ilə qədər bu göstəricini 140 milyona çatdırmağı planlaşdırır. Hasil olunan neftin 70 faizi ixraca yönəlir, lakin uzun illər bu ixracın 90 faizi Xəzər Boru Kəməri Konsorsiumu (CPC) üzərindən həyata keçirilirdi.

2024-cü ilin nəticələrinə görə, Qazaxıstan CPC ilə 55 milyon ton, Atyrau-Samara xətti ilə 8,8 milyon ton, Aktau limanı vasitəsilə 3,6 milyon ton, Çin istiqamətində isə Atasu-Alaşankou marşrutu ilə 1,2 milyon ton neft göndərib. Bu struktur Rusiya tranzitindən yüksək asılılığı qoruyub saxlayır. Lakin Ukrayna müharibəsi və Qara dənizdə risklərin artması fonunda Astana bu asılılığı azaltmaq məcburiyyətindədir.

Məhz bu kontekstdə Bakı-Tbilisi-Ceyhan Qazaxıstan üçün geoiqtisadi "sığorta polisinə" çevrilir. 2027-ci ilə qədər BTC vasitəsilə 7 milyon ton nəql planlaşdırılır. Bu hədəf reallaşarsa, Qazaxıstan neftinin 10 faizi artıq Rusiya ərazisindən keçməyəcək.

BTC qarışığı (BTC Blend) əsasən "Azeri Light" markasından formalaşır, onun aşağı kükürdlü tərkibi Avropa emalı üçün əlverişlidir. Qazaxıstan nefti isə daha ağır və yüksək kükürdlüdür. Bu fərq əvvəllər inteqrasiyanı çətinləşdirirdi. Lakin 2025-ci ilin sentyabrında SOCAR İtaliyada illik ümumi emal gücü 10 milyon ton olan iki neft emalı zavodu satın alıb.

Bundan əlavə, SOCAR türk "Cengiz Holding" ilə birlikdə Bolqarıstanın Burqas şəhərində yerləşən zavodun alınması barədə danışıqlar aparır. Bu müəssisələr yüksək kükürdlü xammalı emal edə bildiyindən, Qazaxıstan neftinin BTC Blend tərkibinə daxil edilməsi artıq texnoloji baxımdan tam mümkündür.

Əlavə olaraq, SOCAR Trading 2025-ci ilin ikinci yarısında BTC Blend qarışığının yeni standartlarını təsdiqləyib. Bu standart Avropa emalçılarına kükürd miqdarına görə əlavə endirim təqdim etməklə, bazarda rəqabət qabiliyyətini qoruyur.

Qazaxıstan ekspertləri, o cümlədən enerji analitiki Abzal Narımbətov hesab edir ki, Azərbaycan hasilatın azalması və daxili tələbin artması şəraitində Qazaxıstan üçün strateji bazar rolunu oynaya bilər. Bu halda, Astana yalnız BTC tranzitindən deyil, həm də Bakının neft emalı zavodlarından istifadə edərək xammalı yerli emal edib, Avropaya daha yüksək marjla sata bilər.

Bu, iqtisadi mənada "hər iki tərəf üçün qazanc" modelidir: Azərbaycan tranzit gəlirləri və emal tutumunu artırır, Qazaxıstan isə diversifikasiya olunmuş ixrac marşrutu və daha sabit bazar qazanır.

Qazaxıstan üçün əsas məsələ - BTC marşrutunun yüksək tranzit xərcləridir. Hazırda BTC ilə daşınan hər ton neftin tarifi CPC ilə müqayisədə təxminən üç dəfə bahadır. Lakin 2025-ci ilin 21 oktyabrında SOCAR ilə "Samruk-Kazına" dövlət fondunun imzaladığı saziş bu vəziyyəti dəyişə bilər. Sazişdə birgə enerji layihələrinin maliyyələşdirilməsi və infrastruktur sərmayələri nəzərdə tutulur.

Bu vəsaitin bir hissəsinin Aktau və Kurık limanlarının modernləşdirilməsinə, həmçinin Xəzər üzərindən bərə donanmasının yenilənməsinə yönəldiləcəyi planlaşdırılır. Qazaxıstan Xəzərdə 6 yeni neft tankeri inşa etməyi planlaşdırır ki, bunların hər biri ildə 700 min ton nəqli təmin edə biləcək.

Əgər bu tədbirlər tam icra olunsa, Bakı və Astana əməkdaşlığı təkcə BTC-nin iqtisadi ömrünü uzatmayacaq, həm də Xəzər regionunda yeni enerji inteqrasiyası modelini formalaşdıracaq.

Bu modeldə Azərbaycan xalis ixracatçıdan enerji və kapital tranzit mərkəzinə çevriləcək - yəni Xəzər regionunun logistika, maliyyə və texnoloji koordinasiya mərkəzinə.