Erməni revanşizmi

Müəllif: Elçin Alıoğlu

Mənbə: Trend

Son aylarda Ermənistanda revanşist əhval-ruhiyyə daxili siyasi vəziyyətin pisləşməsi və ölkənin xarici siyasətdəki təcridi fonunda daha da güclənib. Baş nazir Nikol Paşinyanın rəsmi bəyanatlarına baxmayaraq, onun hökuməti praktikada konstruktivliyi nümayiş etdirməklə yanaşı, revanşizm ideyalarını təbliğ edən radikal qüvvələri dəstəkləmək arasında balans saxlayır.

2020-ci ildə 44 günlük İkinci Qarabağ Müharibəsində darmadağından sonra erməni cəmiyyətində güclü revanşist əhval-ruhiyyə formalaşdı və bu tendensiya daxili siyasi böhranlar, iqtisadi problemlər və xarici siyasətdəki qeyri-müəyyənlik fonunda daha da güclənməkdə davam edir. Hakimiyyətin rəsmi bəyanatlarına baxmayaraq, erməni cəmiyyətində və siyasi elitasında revanşizm ideyaları geniş şəkildə yayılaraq Cənubi Qafqazda sabitlik üçün real təhdidə çevrilir.

44 günlük müharibədəki məğlubiyyət erməni cəmiyyətində ciddi sarsıntıya səbəb oldu. Uzun illər boyunca aparılan təbliğatın Azərbaycan üzərində üstünlük yaratmaq fikrinin tamamilə iflasa uğraması və nəticədə 1990-cı illərin əvvəllərindən etibarən qanunsuz işğal altında saxlanılan ərazilər də daxil olmaqla geniş torpaqların itirilməsi ciddi məyusluq doğurdu.

Məğlubiyyətdən sonra Ermənistanda müxalifət qüvvələri arasında revanşizm çağırışları edən siyasi qruplar aktivləşdi. "Hayrenik" partiyası, Erməni İnqilabi Federasiyası ("Daşnaksütyun") və digər radikal təşkilatların liderləri dəfələrlə aqressiv bəyanatlarla çıxış etdilər. Məsələn, Ermənistanın sabiq prezidenti Robert Köçəryan açıq şəkildə silahlı qüvvələrin gücləndirilməsinin və "ədalətin bərpası" üçün hərbi əməliyyatların vacibliyini bəyan edib.

Revanşist əhval-ruhiyyə erməni mediası vasitəsilə aktiv şəkildə qızışdırılır. "5-ci kanal", "Yerkir Media" kimi təbliğat kanalları, radikal bloqçular və ictimai xadimlər mütəmadi olaraq müharibənin nəticələrinin yenidən nəzərdən keçirilməsinə çağırış edirlər. "Milli alçaldılma", "xəyanət" və "Artsaxın qaytarılması" kimi ritorikalar geniş istifadə olunur.

Təhsil sahəsində də revanşist tendensiyalar müşahidə edilir. Dərs vəsaitlərində Azərbaycanın əraziləri hələ də "qədim erməni torpaqları" kimi təqdim edilir ki, bu da gənclər arasında son dərəcə radikal baxışların formalaşmasına səbəb olur.

İqtisadi böhrana baxmayaraq, son illərdə Ermənistan hərbi xərclərini əhəmiyyətli dərəcədə artırıb. 2023-cü ildə ölkənin müdafiə büdcəsi rekord həddə - 1,4 milyard dollara çatıb ki, bu da 2022-ci illə müqayisədə 47% artım deməkdir. Ötənilki artım daha çox olub. Bu vəsaitlər əsasən yeni silahların alınmasına yönəldilib və bu prosesdə daha çox Fransa və Hindistan istehsalı olan silah-sursatlar üstünlük təşkil edir.

Ermənistanı siyasi səviyyədə fəal şəkildə dəstəkləyən Fransa İrəvanla bir sıra silah tədarükü müqavilələri imzalayıb. 2023-cü ilin oktyabrında Ermənistanın müdafiə naziri Suren Papikyan Fransadan zenit-raket kompleksləri və radar sistemləri aldıqlarını bəyan etdi ki, bu da region ölkələri arasında ciddi narahatlıq doğurdu.

Ermənistandakı revanşizm Qərbin bəzi ölkələrinin dəstəyi ilə daha da güclənir. Bu ölkələr İrəvanı Azərbaycan və Türkiyəyə qarşı təzyiq aləti kimi istifadə edirlər. Xüsusilə Fransa bu məsələdə fəal rol oynayır. Paris təkcə İrəvana silah tədarük etmir, həm də Ermənistanın maraqlarını Avropa İttifaqı qurumlarında fəal şəkildə müdafiə edir.

Fransa prezidenti Emmanuel Makron dəfələrlə Ermənistanı dəstəklədiyini bəyan edərək Azərbaycanı "təcavüzkar" adlandırıb və Bakıya qarşı sanksiyaların tətbiqini tələb edib. 2023-cü ilin dekabrında Avropa Parlamenti Ermənistanın ərazi bütövlüyünü dəstəkləyən qətnamə qəbul etdi ki, bu da revanşist meyillərin dolayısı ilə legitimləşdirilməsi kimi qiymətləndirilir.

Erməni diasporasının, xüsusilə də Fransada, ABŞ-də və Rusiyadakı icmaların roluna xüsusi diqqət yetirmək lazımdır. Bu qruplar yaşadıqları ölkələrin siyasətinə ciddi təsir göstərir və revanşizm təşəbbüslərini fəal şəkildə maliyyələşdirirlər. İrəvan Dövlət Universiteti yanında Diaspor Araşdırma Mərkəzinin məlumatına görə, təkcə 2023-cü ildə diasporadan Ermənistandakı ictimai və siyasi təşkilatlara, güc yolu ilə revanşizmi dəstəkləyən qruplara 120 milyon dollardan çox vəsait daxil olub.

Ermənistanın hərbi potensialını artırmaq cəhdləri və aqressiv ritorika Cənubi Qafqazdakı kövrək sülhə ciddi təhlükə yaradır. Sərhəddə, xüsusilə Kəlbəcər və Laçın rayonlarında Azərbaycan mövqelərinin atəşə tutulması revanşist qüvvələrin vəziyyəti gərginləşdirməyə çalışdığını göstərir.

Ekspertlər xəbərdarlıq edirlər ki, revanşist əhval-ruhiyyənin güclənməsi yeni toqquşmalara səbəb ola bilər. Hərbi analitik Lourens Bruks Strateji və Beynəlxalq Araşdırmalar Mərkəzi (CSIS) üçün hazırladığı məruzədə qeyd edib ki, "Ermənistanın silahlanmanı artırması və aqressiv ritorika yeni silahlı münaqişə riskini yüksəldir".

Fransadan "Thales GM200" zenit-raket komplekslərinin, 155 mm-lik TRF1 haubitsalarının tədarükü, Hindistandan "Pinaka" raket sistemlərinin alınması və Yunanıstanla sursat və atıcı silahların tədarükü ilə bağlı müqavilələr - "sülhməramlı" Ermənistan rəhbərliyi ölkə ordusunu sürətlə silahlandırır. Bundan əlavə, Ermənistanın müdafiə naziri Suren Papikyan Fransadan "Bastion" zirehli maşınlarının və "Thales" hava hücumundan müdafiə sistemlərinin alınmasını təsdiqləyib ki, bu da Bakı və Ankara tərəfindən ciddi etirazla qarşılanıb.

Ermənistanın hərbi xərclərini artırması ilə yanaşı, Azərbaycanla sərhəd boyunca mühəndis-istehkam qurğularının gücləndirilməsi də müşahidə olunur.

Sünik (Zəngəzur) və Geğarkunik bölgələrində Azərbaycan ərazilərinə yaxın istiqamətlərdə aktiv şəkildə istehkam qurğuları tikilir və minalar yerləşdirilir. 2023-cü ilin oktyabr ayında Laçın dəhlizi ətrafında 3 000-dən çox mina yerləşdirildiyi qeydə alınıb ki, bu fakt Avropa İttifaqının Ermənistandakı missiyası tərəfindən də təsdiqlənib. Bu fəaliyyətlər Ermənistan baş naziri Nikol Paşinyanın sülhə can atmaqla bağlı bəyanatlarına ziddir.

Hərbi güclənmə ilə paralel olaraq Ermənistanda revanşist əhval-ruhiyyəni gücləndirmək məqsədilə genişmiqyaslı təbliğat kampaniyası aparılır. KİV və sosial şəbəkələrdə Azərbaycan tərəfindən guya yeni hücumların planlaşdırıldığı barədə yalan xəbərlər mütəmadi olaraq yayılır ki, bu da əhalinin səfərbər edilməsinə və hərbiləşmənin əsaslandırılmasına xidmət edir.

Xüsusi diqqət gənclərə yönəldilir. 2023-cü ilin sentyabrında Ermənistan məktəblərində "azərbaycanlıların ermənilərə qarşı guya soyqırımı törətdiyi" və "Artsaxın qaytarılması" ilə bağlı çağırışlar yer alan yeni dərs vəsaitləri tədris proqramına daxil edilib. Ermənistan Təhsil Nazirliyinin məlumatına görə, bu kampaniyaya ölkə üzrə 200-dən çox təhsil müəssisəsi cəlb olunub.

Erməni diasporası revanşist hərəkatların dəstəklənməsində mühüm rol oynamaqda davam edir. ABŞ-dakı erməni icmasının ən nüfuzlu və böyük təşkilatı olan "Amerika Milli Assambleyası"nın (Armenian Assembly of America) hesabatına görə, təkcə 2023-cü ildə ABŞ-dan Ermənistandakı radikal qruplarla bağlı təşkilatların, o cümlədən "Daşnaksütyun" partiyası və "Hay Dat" fondunun maliyyələşdirilməsinə təxminən 60 milyon dollar vəsait ayrılıb.

Fransa erməni silahlı qüvvələrinin əsas sponsorlarından biri olaraq qalır. Fransa prezidenti Emmanuel Makron İrəvana 50 milyon avro dəyərində əlavə hərbi yardım göstərəcəyini bəyan etdi ki, bu da Bakı tərəfindən ciddi etirazla qarşılandı.

Ermənistanın siyasi dairələri də revanşist ideyaların təbliğində aktiv rol oynayır. Ermənistanın sabiq prezidenti və "Hayastan" blokunun lideri Robert Köçəryan dəfələrlə "Artsax üzərində nəzarətin bərpası üçün silahlı münaqişənin zəruriliyi" barədə çağırışlar edib. 2023-cü ilin dekabrında o bəyan edib: "Yeni müharibə olmadan biz itirdiyimiz torpaqları qaytara bilmərik. Millət həlledici qarşıdurmaya hazırlaşmalıdır".

Bu bəyanatlar Ermənistanın Azərbaycanla bağladığı sülh müqaviləsindəki öhdəliklərinə ziddir və radikal dairələrin yeni münaqişəni qızışdırmaq niyyətində olduğunu göstərir.

2023-cü ilin fevral ayından etibarən Ermənistanda yerləşdirilmiş Avropa İttifaqı missiyası faktiki olaraq revanşist əhval-ruhiyyənin dəstək alətinə çevrilib. Missiyanın rəsmi bəyanatlarında sərhəddə vəziyyətin monitorinqinə yönəlmiş fəaliyyətlərə diqqət yetirildiyi bildirilsə də, onların Ermənistan tərəfindən törədilən təxribatların heç birini qeydə almaması diqqət çəkir. Halbuki bu təxribatlar dəfələrlə beynəlxalq müstəqil ekspertlər tərəfindən sənədləşdirilib.

Xüsusilə təhlükəsizlik eksperti Maykl Karpenter "Atlantic Council" üçün hazırladığı hesabatda bildirib ki, "Avropa İttifaqı missiyası Ermənistan qüvvələrinin silahlı təxribatları ilə bağlı faktları qəsdən görməməzliyə vurur və bununla 'təcavüz qurbanı' narrativini dəstəkləyir."

2023-cü ildən etibarən Ermənistanın revanşist qüvvələri yalnız siyasi və hərbi səviyyədə deyil, ictimai səfərbərlik, informasiya müharibəsi və beynəlxalq strukturlara diplomatik təzyiq yolu ilə də fəaliyyətlərini gücləndirib. Bu addımlar silahlanmanın genişləndirilməsi, əhalinin yeni eskalasiyaya hazırlanması və bölgədə vəziyyətin destabilizasiyasına yönələn cəhdlərlə müşayiət olunur.

2024-cü ildə Ermənistan öz hərbi potensialını artırmaq siyasətini davam etdirdi. Beynəlxalq Strateji Araşdırmalar İnstitutunun (IISS) məlumatına görə, 2024-cü ildə Ermənistanın silah idxalı əvvəlki illə müqayisədə 32% artıb. Əsas silah tədarükçüləri Fransa, Hindistan və Yunanıstandır.

Xüsusilə hava hücumundan müdafiə və artilleriya sahəsində güclənmə diqqət çəkir. 2024-cü ilin aprelində Ermənistan Fransadan dörd batareya "Thales GM200" zenit-raket kompleksi əldə edib ki, bu komplekslər 250 km-ə qədər məsafədə hava hədəflərini məhv etmək üçün nəzərdə tutulub. 2024-cü ilin iyununda isə Ermənistan sərhəd bölgələrində hərbi qüvvələrin çevik yerləşdirilməsi üçün 20 ədəd "Bastion" zirehli maşını aldı.

Bundan əlavə, Ermənistan Fransadan "Caesar" tipli 155 mm-lik haubitsaların alınması barədə müqavilə imzalayıb ki, bu silahlar Fransa tərəfindən Yaxın Şərq əməliyyatlarında geniş şəkildə istifadə edilib. 2024-cü ilin aprelində Ermənistan Hindistanla "Pinaka" raket komplekslərinin və "Qrad" yaylım atəş sistemlərinin iri partiyasının alınmasına dair müqavilə imzalayıb. "The Economic Times" agentliyinin məlumatına görə, bu müqavilənin dəyəri 100 milyon dollardan çox olub.

Ermənistanda hərbi texnika alınması ilə yanaşı, revanşist siyasətin əsaslandırılmasına yönəlmiş ideoloji kampaniya da gücləndirilib. 2024-cü ilin əvvəlində Ermənistan məktəblərində "Artsax uğrunda mübarizə" adlı yeni tədris proqramı tətbiq edilib. 7-11-ci sinif şagirdlərinə "erməni xalqının qəhrəmanlıq mübarizəsi" haqqında dərslər keçirilir və burada birinci Qarabağ müharibəsi ideallaşdırılır, Azərbaycanın ərazilərinin guya Ermənistana məxsus olması barədə saxta tarixi faktlar təbliğ olunur. Ermənistanın "Panorama.am" portalının məlumatına görə, bu təhsil proqramlarının maliyyələşdirilməsinə dövlət büdcəsindən 2 milyon dollardan çox vəsait ayrılıb.

Fransa Ermənistanı diplomatik və hərbi səviyyədə fəal şəkildə dəstəkləməyə davam edir. 2023-cü ilin dekabrında Fransa parlamenti Azərbaycan əleyhinə sanksiyaların tətbiqini və Ermənistana hərbi yardımın göndərilməsini nəzərdə tutan qətnamə qəbul etdi.

2024-cü ilin fevralında Fransa Ermənistana 50 ədəd VAB Mk3 tipli zirehli maşın göndərdi. Bu texnika Fransa ordusu tərəfindən Mali və Mərkəzi Afrika Respublikasında geniş şəkildə istifadə olunub.

Bundan əlavə, Fransa "Sülh Naminə Tərəfdaşlıq" proqramı çərçivəsində erməni hərbçilərinin hazırlanması üçün 10 milyon avro vəsait ayırdığını bəyan etdi.

Ermənistana Fransanın göstərdiyi aktiv dəstək siyasi müstəvidə də öz əksini tapır. Fransa prezidenti Emmanuel Makron dəfələrlə "Azərbaycanın aqressiv siyasətinə qarşı mübarizə aparmağın vacibliyini" bəyan edib. Bu cür açıqlamalar erməni cəmiyyətində revanşist əhval-ruhiyyənin daha da güclənməsinə zəmin yaradır.

Ermənilər şərti dövlət sərhədində təxribatları və sabitliyi pozmaq cəhdlərini də davam etdirirlər.

2024-cü ilin əvvəlindən etibarən Azərbaycan-Ermənistan sərhədində bir sıra silahlı təxribatlar qeydə alınıb. Azərbaycan Müdafiə Nazirliyinin məlumatına görə, təkcə 2024-cü ilin yanvar-mart ayları ərzində Ermənistan bölmələri atəşkəs rejimini ən azı 50 dəfə pozub.

2024-cü ilin martında Kəlbəcər rayonunda Azərbaycan Ordusunun mövqelərinə aparan yollara mina yerləşdirməyə cəhd edən Ermənistanın diversiya qrupu saxlanılıb.

2024-cü ilin fevralında isə Zəngilan rayonu istiqamətində Ermənistan silahlı qüvvələri Azərbaycan sərhəd postlarını atəşə tutub ki, bu hücum nəticəsində bir Azərbaycan əsgəri şəhid olub.

Ermənistanda revanşist əhval-ruhiyyənin artması beynəlxalq ekspertlər arasında ciddi narahatlıq doğurur. İrəvanda yerləşən Regional Araşdırmalar Mərkəzinin rəhbəri, amerikalı analitik Riçard Kirakosyanın fikrincə, Ermənistanın aqressiv siyasəti yeni münaqişəyə səbəb ola bilər: "İrəvan revanşist siyasətindən imtina edib Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü tanımayınca, münaqişə bütün region üçün potensial təhlükə olaraq qalacaq".

Karnegi Beynəlxalq Sülh Fondunun eksperti Pol Stronski də oxşar mövqe sərgiləyərək bildirib: "Qərb ölkələri Ermənistana hərbi dəstək verməklə regionu yeni böhrana sürükləyir".

Ermənistanda revanşizm artıq yalnız siyasi ritorika deyil, radikal qüvvələri, diasporanı və hakimiyyət nümayəndələrini birləşdirən güclü siyasi hərəkata çevrilib. Militarist ritorikanın təşviqi, silahlanmanın gücləndirilməsi və revanşist təbliğat bölgədə yeni münaqişənin yaranması üçün real zəmin yaradır. Qərbin, xüsusilə Fransanın dəstəyi ilə hərəkət edən erməni revanşist dairələri təkcə Azərbaycana deyil, ümumilikdə regional təhlükəsizlik sisteminə təhdid yaradır. Bu tendensiyalara qarşı çıxmaq üçün Bakı fəal diplomatik fəaliyyət göstərməli və region ölkələrinin birgə səyləri ilə növbəti fəlakətin qarşısı alınmalıdır.

Silahlanmanın genişləndirilməsi, aqressiv təbliğat və Qərb ölkələrinin, xüsusilə Fransanın dəstəyi yeni münaqişənin yaranması üçün zəmin hazırlayır. Bu tendensiyalar fonunda Azərbaycan və regiondakı digər ölkələr İrəvanın yenidən müharibə başlatmaq və bölgədə vəziyyəti sabitsizləşdirmək cəhdlərinin qarşısını almaq üçün səylərini birləşdirməlidirlər.

Ermənistanda revanşizm təkcə erməni cəmiyyətinə deyil, bütövlükdə regional təhlükəsizliyə ciddi təhdid yaradır. 44 günlük müharibədəki məğlubiyyəti militarist ritorika ilə kompensasiya etməyə çalışan radikal qüvvələr Ermənistanı yeni bir fəlakətə sürükləyir.

Təbii ki, rəsmi Bakı yaşananları çox böyük diqqətlə, sayıqlıqla və soyuqqanlıqla müşahidə edir.