Azərbaycanın Avropanın enerji təchizatında strateji rolu

Day.Az oxucularının diqqətinə Avropa nəşrinin CE Report icraçı direktoru Aytən Əliyevanın analitik materialını təqdim edir. Materialda Azərbaycanın Avropanın enerji təhlükəsizliyinin təmin edilməsindəki strateji rolu müzakirə olunur.

Rusiya-Ukrayna Müharibəsi Nəticəsində Avropada Enerji Böhranı

Rusiya-Ukrayna müharibəsi Avropanı son onilliklərin ən ciddi enerji böhranına sürüklədi və qitənin Rusiyanın fosil yanacaqlarından dərin struktur asılılığını üzə çıxardı. Müharibədən əvvəl Rusiya Avropa İttifaqının (Aİ) idxal etdiyi təbii qazın təxminən 44%-ni, xam neftin isə 28%-ni təmin edirdi. Mərkəzi və Şərqi Avropanın əsas iqtisadiyyatları - Almaniya, Avstriya və Macarıstan - Nord Stream, Yamal-Europe və Brotherhood boru kəmərləri vasitəsilə Rusiya qazından asılı idilər. Bu asimmetrik asılılıq Avropanı geosiyasi şoklara qarşı son dərəcə həssas vəziyyətə salmışdı.

Moskva qaz tədarükünü azaltmaqla enerjini siyasi təzyiq vasitəsinə çevirdikdə, Avropa bazarlarında dərhal qeyri-sabitlik yarandı. Təbii qaz və elektrik enerjisi qiymətləri rekord səviyyələrə qalxdı, çünki qazla işləyən elektrik stansiyaları əksər bazarlarda marjinal qiyməti müəyyən edirdi. Nəticədə yaranan enerji inflyasiyası sənaye istehsalını zəiflətdi, xüsusilə də polad, alüminium və kimya sənayesi kimi enerji tutumlu sahələrə mənfi təsir göstərdi və milyonlarla ailəni enerji yoxsulluğuna düçar etdi. Hökumətlər qiymət artımları, istehlak limitləri və subsidiyalar tətbiq etdilər, Aİ Şurası isə qaz anbarlarının qışdan əvvəl ən azı 90% doldurulmasını tələb edən qanun qəbul etdi.

Fövqəladə tədbirlərə baxmayaraq, Aİ-yə üzv ölkələr arasında yükün qeyri-bərabər paylanması və milli subsidiyalarla bağlı gərginliklər yarandı. Bununla belə, bu böhran Avropa enerji siyasətində böyük bir dönüş nöqtəsinə çevrildi. REPowerEU Planı (2022) Rusiyanın fosil yanacaq idxalını 2025-ci ilə qədər üçdə iki, 2027-ci ilə qədər isə tamamilə aradan qaldırmaq məqsədilə qəbul edildi. Planın əsas istiqamətləri enerji mənbələrinin diversifikasiyası, qənaət və bərpa olunan enerji istehsalının sürətləndirilməsidir.

Avropa üçün Alternativ Enerji Tərəfdaşlığı və Regionlar

Böhranı azaltmaq və dayanıqlılığı artırmaq məqsədilə Avropa enerji idxalını həm coğrafi, həm də texnoloji baxımdan şaxələndirdi.

ABŞ Avropa İttifaqının əsas mayeləşdirilmiş təbii qaz (LNG) tədarükçüsünə çevrilərək, ümumi idxalın təxminən 45%-ni təmin etdi. Almaniyada (Wilhelmshaven, Brunsbüttel) və Niderlandda (Eemshaven) tikilmiş yeni mayeləşdirilmiş təbii qaz terminalları ABŞ qazının qəbulunu mümkün etdi və Avropanın qaz logistikasını çevikləşdirdi.

Yaxın Şərqdə yerləşən Qətər və Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri (BƏƏ) uzunmüddətli tərəfdaşlara çevrildilər. QatarEnergy Almaniyanın SEFE və ConocoPhillips şirkətləri ilə 15 illik mayeləşdirilmiş təbii qaz təchizatı müqavilələri imzaladı; bu çərçivədə qaz tədarüklərinə 2026-cı ildən başlanacaq. BƏƏ-nin ADNOC şirkəti isə 2022-2023-cü illərdə Avropaya ilk qeyri-Rusiya mayeləşdirilmiş təbii qaz tədarükünü həyata keçirdi və 2025-ci ildən etibarən qüvvəyə minəcək üçillik müqavilə bağladı. Hər iki ölkə eyni zamanda yaşıl hidrogen və ammonyak ixracı sahəsində gələcək əməkdaşlıq barədə Aİ ilə memorandumlar imzaladılar.

Mərkəzi Asiyada, Qazaxıstan öz neft ixrac marşrutlarını diversifikasiya edərək Bakı-Tbilisi-Ceyhan (BTC) boru kəməri vasitəsilə ixracını artırdı və Bakı-Supsa marşrutu üzrə potensialı qiymətləndirdi. Türkmənistan isə Transxəzər qaz boru kəməri layihəsi ilə bağlı Aİ və regional tərəfdaşlarla danışıqları davam etdirir, lakin maliyyələşmə və geosiyasi çətinliklər qalmaqdadır.

Norveç isə Avropanın ən böyük qaz tədarükçüsü olaraq qalır; 2024-cü ildə Aİ-nin qaz idxalının 30-33%-i Norveçin payına düşmüşdür.

Azərbaycanın Avropanın Enerji Təchizatında Strateji Rolu

Azərbaycan Avropanın ən vacib enerji tərəfdaşlarından birinə çevrilmişdir. Ölkə Cənub Qaz Dəhlizi (CQD) vasitəsilə Rusiyadan asılılığı azaldan sabit və genişlənə bilən qaz tədarükçüsü rolunu oynayır. 3.500 km uzunluğunda olan bu inteqrasiya olunmuş boru kəməri sistemi Xəzər hövzəsini Avropa bazarları ilə birləşdirir və üç əsas seqmentdən ibarətdir: Cənubi Qafqaz Boru Kəməri (SCP), Trans-Anadolu Qaz Boru Kəməri (TANAP) və Trans-Adriatik Qaz Boru Kəməri (TAP).

Bu tərəfdaşlığın əsası Aİ və Azərbaycan arasında 2022-ci ilin iyul ayında imzalanmış Enerji üzrə Anlaşma Memorandumu ilə qoyulmuşdur. Memorandumda tərəflər 2027-ci ilə qədər Azərbaycan qazının Aİ-yə ixracını ikiqat artırmaq (20 milyard kubmetrdən çox) barədə razılığa gəliblər. Bu məqsəd REPowerEU Planının strateji hədəfləri ilə üst-üstə düşür. 2024-cü ildə Azərbaycan Avropaya təxminən 12,9 milyard kubmetr qaz ixrac etmişdir; əsas alıcı ölkələr İtaliya, Yunanıstan və Bolqarıstan olmuşdur.

TAP hazırda illik 10 milyard kubmetr qaz nəql edir, lakin layihə gücü 20 milyard kubmetrədək artırıla bilər. Genişləndirmənin birinci mərhələsi, Yunanıstanın Kipoi bölgəsində kompressor stansiyasının tikintisi artıq başlanmış və 2026-cı ildə tamamlanması planlaşdırılır. Eyni zamanda, TANAP-ın da gücü mərhələli şəkildə 31 milyard kubmetrə qədər artırıla bilər.

Yuxarı axın hasilatı bu artımı dəstəkləyir. "Şahdəniz" yatağı (operator - BP) hələ də Azərbaycanın əsas qaz mənbəyidir və ildə təxminən 29-30 milyard kubmetr hasil edir. "Abşeron" yatağı (operatorlar TotalEnergies və SOCAR) isə 2023-cü ildə hasilata başlamışdır. Gələcəkdə "Abşeron"un növbəti mərhələləri, həmçinin "Ümid-Babək" və "Qarabağ" yataqlarının inkişafı nəticəsində Azərbaycanın ümumi hasilatı 5-10 milyard kubmetr artacaq.

Azərbaycanın strateji əhəmiyyəti yalnız hasilat göstəriciləri ilə məhdudlaşmır. Ölkə həm də tranzit və balanslaşdırıcı mərkəz kimi çıxış edir, Bakı-Tbilisi-Ceyhan (BTC) və Bakı-Supsa neft kəmərləri vasitəsilə Xəzər, Qara dəniz və Aralıq dənizi regionlarını birləşdirir. BTC kəməri hər il 30 milyon tondan çox xam nefti Avropa bazarlarına daşıyır. CQD və BTC birlikdə Azərbaycanın Xəzər resurslarını Avropa bazarlarına birləşdirən əsas enerji körpüsü rolunu gücləndirmişdir.

CQD-nin inşası 40 milyard ABŞ dolları dəyərində investisiya çərçivəsində həyata keçirilmişdir; maliyyələşmənin 70%-i beynəlxalq kreditlər (Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankı, Dünya Bankı, Avropa İnvestisiya Bankı), 30%-i isə layihə iştirakçılarının payı hesabına təmin edilmişdir. Layihənin genişləndirilməsi ilə bağlı müzakirələrdə Aİ-nin yenidən maliyyə iştirakçısı kimi çıxış etməsi gündəmdədir. Azərbaycan, Avropaya qaz layihələrinin "yaşıl maliyyə" siyasətindən istisna edilməməsini təklif edir, çünki bu layihələr enerji təhlükəsizliyini qorumaqla yanaşı, bərpa olunan enerji keçidinə də şərait yaradır.

Azərbaycan qazı Cənub-Şərqi Avropa üçün getdikcə daha mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Yunanıstan-Bolqarıstan interkonnektoru (IGB) vasitəsilə Azərbaycan qazı Bolqarıstan, Rumıniya və Serbiyaya çatdırılır və bu, regionda Rusiya qazından asılılığı azaldır. Eyni zamanda, bu marşrut Avropa Enerji Birliyinin əsas məqsədlərindən biri olan enerji mənbələrinin diversifikasiyasına  xidmət edir. Beləliklə, Azərbaycan həm etibarlı qaz tədarükçüsü, həm də Avropanın enerji sabitliyinin əsas dayağı kimi mühüm strateji rol oynayır.

Aİ-Azərbaycan enerji tərəfdaşlığı qaz və neft sektorundan kənara çıxaraq, yaşıl enerji keçidi istiqamətində yeni mərhələyə qədəm qoyur.

Əməkdaşlığın əsas elementi Qara Dəniz Dənizaltı Elektrik Kabeli Layihəsidir. Bu, Aİ-nin "Global Gateway" təşəbbüsünün tərkib hissəsidir və 1,3 GVt gücündə yüksək gərginlikli birbaşa cərəyan (HVDC) kabeli Azərbaycanı, Gürcüstanı, Rumıniyanı və Macarıstanı birləşdirəcək. Layihə Avropa Komissiyası, Dünya Bankı və Avropa İnvestisiya Bankı tərəfindən birgə maliyyələşdirilir və 2030-cu illərin əvvəlində istismara veriləcək.

Azərbaycan daxilində bərpa olunan enerji sahəsində mühüm layihələr həyata keçirilir. Masdar şirkətinin inşa etdiyi Qaradağ Günəş Elektrik Stansiyası (230 MVt) 2024-cü ildə fəaliyyətə başlamış, ACWA Power şirkətinin Xızı-Abşeron Külək Elektrik Stansiyası (240 MVt) isə 2025-ci ildə tamamlanacaq. Bu layihələr Azərbaycanın 2030-cu ilə qədər 10 GVt bərpa olunan enerji gücü hədəfinə uyğundur.

Bundan əlavə, Azərbaycan hökuməti Masdar, ACWA Power və SOCAR Green ilə Xəzər dənizində külək enerjisi və yaşıl hidrogen istehsalı sahəsində əməkdaşlıq memorandumu imzalamışdır. Aİ-nin Hidrogen Strategiyası (2020, yenilənmiş 2023) 2030-cu ilə qədər illik 10 milyon ton bərpa olunan hidrogen idxalı hədəfini müəyyən etmişdir və Azərbaycan bu məqsəd üçün coğrafi mövqeyi və enerji infrastrukturu baxımından əlverişli tərəfdaşdır.

Bu inteqrasiyanı asanlaşdırmaq üçün Avropa Hidrogen Bankı və InvestEU kimi mexanizmlər ilkin tədqiqat və pilot layihələrin maliyyələşdirilməsində iştirak edəcək. Gələcəkdə planlaşdırılan SoutH₂ dəhlizi (Şimali Afrika-İtaliya-Avstriya-Almaniya xətti) də Azərbaycan sisteminə qoşularaq Xəzər yaşıl hidrogenini Avropanın enerji infrastrukturuna inteqrasiya edə bilər.

Azərbaycanın Avropanın enerji təchizatındakı rolu regional qaz təchizatçısından qitənin uzunmüddətli enerji sabitliyinin və yaşıl transformasiyasının əsas dayağına çevrilmişdir.TAP və TANAP-ın genişləndirilməsi, uzunmüddətli qaz müqavilələri və maliyyə mexanizmlərinin uyğunlaşdırılması bu modelin uğurunun əsas şərtləridir. 2030-cu illərin ortalarına qədər Azərbaycan həm Avropanın qaz təhlükəsizliyinin əsas təminatçısı, həm də bərpa olunan enerji inteqrasiyasının aparıcı iştirakçısı olacaq, beləliklə Xəzər regionu ilə Avropa arasında strateji enerji körpüsü rolunu daha da möhkəmlənməsi hədəflənir.